زورخانه صاحب الزمان

معرفی ورزش زورخانه ای و زورخانه صاحب الزمان

ورزش زورخانه ای که به آن ورزش پهلوانی یا ورزش باستانی نیز می گویند، به مجموعه حرکات ورزشی گفته می شود که از گذشته های دور تا به امروز در ایران رواج داشته است. ورزش زورخانه ای را قدیمی ترین ورزش بدنسازی در دنیا دانسته اند که هدف آن علاوه بر پروش جسم، پرورش روحِ ورزشکار نیز می باشد. ورزش زورخانه ای همچون بسیاری دیگر از رشته های ورزشی ابزار و وسایل مخصوص به خود را دارا می باشد که مهمترین آنها کباده، میل و تخته نام دارند. این وسایل ورزشی به جنگ افزار های روزگاران قدیم همچون کمان، گرز و سپر شباهت بسیار دارند و از این رو گفته می شود، در گذشته های دور این ورزش به منظور آماده سازی جنگجویان ایرانی بکار می رفته است.

 ورزش زورخانه ای در مکانی به نام زورخانه انجام می شود. زورخانه ها در بین اهالی این ورزش از قداست بسیار زیادی برخوردار هستند و حتی گاهی زورخانه را مسجد دوم نیز می نامند. پهلوان پوریای ولی – نامدارترین و محبوب ترین ورزشکار باستانی – در قرن هفتم خورشیدی در ایران می زیسته است و مطابق با برخی روایات، سازماندهی نخستین زورخانه ها را به وی نسبت داده اند. زورخانه صاحب الزمان یکی از معروف ترین زورخانه های ایران است که در شهر یزد و در میدان امیر چخماق قرار دارد. هر سال بسیاری از گردشگران ایرانی و خارجی بازدید از زورخانه صاحب الزمان را در برنامه سفر خود قرار می دهند تا با این ورزش باستانی و حال و هوای آن بیشتر آشنا شوند. با ما همراه باشید تا در بازدیدی کوتاه سری به این زورخانه بزنیم.

زورخانه صاحب الزمان یزد

میدان امیر چخماق در شهر یزد یکی از شاخص ترین و کامل ترین مجموعه بناهای این شهر است که  در دوران حکومت شاهرخ تیموری به دستور امیر‌اعظم جلال الدین چقماق، حاكم یزد، و با حمایت های همسرش، فاطمه خاتون، احداث گردید. مجموعه ی امیر چخماق از بنا ها و عمارت های مختلفی همچون میدان، مسجد، تکیه، بقعه، بازارچه و آب انبار تشکیل شده است. آب انبار ستی فاطمه خاتون که به آن آب انبار پنج بادگیر نیز می گویند، در ضلع شمالی میدان قرار دارد و به دستور فاطمه خاتون احداث گردید. این آب انبار به لطف وجود پنج بادگیر خشتی بر روی سقف آن به راحتی قابل شناسایی است.

آب انبار پنج بادگیر قرن ها آب مورد نیاز اهالی یزد را تامین می کرد، اما با پیشرفت های نوین و پس از لوله کشی و اتصال آب شهری به منازل مردم، این آب انبار کاربری پیشین خود را از دست داد و به مکانی متروکه تبدیل شد. در این بین اما پهلوان علی درهمی، یکی از پیشکسوتان و رتبه داران ورزش زورخانه ای، که به خاطر خصلت های پهلوانی و مردانگی اش به محمد مشتی شهرت یافته بود، تصمیم گرفت با تغییر کاربری آب انبار آن را به زورخانه ای در مرکز شهر یزد تبدیل کند. پهلوان علی درهمی سرانجام پس از سی سال تلاش مستمر در سال 1378 موفق شد مجوز تغییر کاربری را دریافت کند. سپس عملیات بازسازی و تبدیل به زورخانه در مدت زمان دو سال به اتمام رسید و سرانجام زورخانه ی جدید به نام صاحب الزمان در سال 1380 افتتاح گردید. این زورخانه هم اکنون به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری پرطرفدار در شهر یزد شناخته می شود و این فرصت را در اختیار بازدیدکنندگان قرار می دهد تا در سانس های یک ساعتی آداب و حرکات ورزش های باستانی همچون آداب ورود به گود (رخصت، زمین بوسی و …)، کباده کشی، میل گیری، شنو رفتن، چرخ زدن و … را از نزدیک مشاهده کنند و با آنها آشنا شوند.

آدرس: یزد، میدان امیرچقماق، کوچه بازار مازاری

ساعات بازدید: هر روز از ساعت ۸ صبح تا ۹ شب

ساعات ورزش: همه روزه بجز جمعه ها ساعت ۶ تا ۷ صبح، ۴ تا ۵ بعدازظهر، ۵ تا ۶ بعدازظهر و ۷ تا ۸ بعدازظهر

ورودیه: هزینه ورودی مشخصی ندارد ولی  متصدی مبلغ کمی برای بازدید دریافت می کند.

توجه داشته باشید ساعات بازدید و بهای بلیت ممکن است تغییر کند.

.

حمام خان یزد

حمام خان یزد؛ گرمابه ی دیروز، رستوران امروز

حمام های عمومی یا گرمابه ها در گذشته های نه چندان دور یکی از عناصر مهم شهرسازی به حساب می آمدند و در کنار اماکن دیگری همچون مساجد، تکایا، بازارها، میادین و آب انبارها هسته ی اصلی هر شهر و دیاری را تشکیل می دادند. گرمابه ها تنها مکانی برای شستشوی تن نبودند، بلکه به عنوان محلی برای دیدار با اقوام و دوستان، حل و فصل مسائل روزمره و کارهای دیگری همچون مشت و مال، اصلاح سر و صورت و حتی عبادت مورد استفاده قرار می گرفتند. از این رو حمام ها به گونه ای ساخته می شدند تا افراد بتوانند ساعت های متمادی در آنجا بمانند و کارهای خود را انجام دهند.

 امروزه بیشتر حمام های قدیمی ویران شده اند و متاسفانه دیگر اثری از آنها نیست. اما کم نیستند حمام هایی که از دل حوادث طبیعی و انسانی جان سالم به در برده اند و همچون برگی از یک کتاب تاریخ، ما را با گوشه ای از آداب و رسوم اجدادمان آشنا می سازند. این حمام های قدیمی به دلیل تغییر سبک زندگی، کاربری پیشین خود را از دست داده اند و اغلب به موزه و یا رستوران تبدیل گشته اند. حمام خان در شهر یزد یکی از این حمام های تاریخی است که امروز قصد داریم بیشتر با آن آشنا شویم.

تاریخچه ی حمام خان یزد

حمام خان یزد که در گذشته به آن گرمابه ی نور نیز می گفتند، در سال 1175 شمسی (1212 قمری) مصادف با آخرین سال حکومت آقا محمد خان قاجار به دستور محمد تقی خان بافقی احداث گردید. محمد تقی خان بافقی، ملقب به خان بزرگ، سر سلسله ی خاندان خوانین یزد بود که به مدت 52 سال حکومت شهر یزد را بر عهده داشت. علاوه بر حمام خان، بازار خان، میدان خان و باغ دولت آباد نیز همگی به دستور وی ساخته شدند. این حمام 12 سال پس از ساخت (1187 شمسی) مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و امروزه یکی از جاذبه های گردشگری در شهر یزد می باشد.

حمام خان یزد در مرداد 1378 با شماره ی ۲۴۰۶ در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد.

معماری حمام خان یزد

حمام خان یزد در زمینی به مساحت ۱۱۷۰ متر مربع و زیربنای ۹۰۰ متر مربع احداث گردید و از بخش های مختلفی همچون سربینه، خزینه،  گاورو، کوره حمام (گلخن ) و خزینه تشکیل شده است.

 سربینه همان رختکن حمام است و افراد پیش از ورود به خزینه، لباس ها و کفش های خود را در آنجا قرار می دادند. سربینه سکوهایی برای نشستن دارد و از نظر تزئینات و مساحت نسبت به جاهای دیگر حمام برجسته تر است. در قسمت سربینه اگر به بالای سر خود بنگرید، نورگیر زیبایی را مشاهده خواهید کرد که داخل گنبد ایجاد شده است و روشنایی حمام را تامین می کند. در گذشته این قسمت با نقاشی های زیبایی تزئین شده بود، اما امروزه بیشتر آنها از بین رفته است.

خزینه حوض آب گرم بزرگی است که برای شستشو و غسل مورد استفاده قرار می گرفت. آب خزینه توسط کوره حمام (گلخن ) گرم می شده است.  افراد در خزینه با دلو (سطل) آب گرم را از خزینه برداشته، بر روی سر و بدن خود می ریخته و خود را با آن می‌شستند. در انتها نیز برای آبکشی، وارد خزینه می‌شدند. گاورو نیز فضایی باریک بود که به منظور حرکت گاو و کشیدن آب از چاه استفاده می‌شد.

حمام خان یزد در میدان خان قرار دارد و در سال ۱۳۷۳ به رستوران و چایخانه ی سنتی تغییر کاربری داد. این رستوران در فضایی سنتی با کاشی های لاجوردی و فیروزه ای رنگ هر روز ساعت 9 الی 23 پذیرای گردشگران و علاقه مندان به غذاهای سنتی شهر یزد همچون آش شولی، قیمه یزدی و دیگر غذاهای ایرانی نظیر کشک و بادمجان، دیزی، کوفته، چلو کباب، چلو ماهی  و دیزی سنگی می باشد.

آدرس : یزد، خیابان قیام، میدان خان، جنب مسجد ملا اسماعیل، رستوران سنتی حمام خان یزد

 

زندان اسکندر

مدرسه ضیائیه (زندان اسکندر)

محله ی تاریخی فهادان در شهر یزد میزبان چندین بنای تاریخی است و مدرسه ضیائیه یکی از این ابنیه ی تاریخی است که از قرن هفتم هجری قمری (قرن ششم و هفتم شمسی) برای ما به یادگار باقی مانده است. مدرسه ضیائیه که به آن زندان اسکندر نیز می گویند در اسفند ۱۳۴۶ با شماره ی ثبت ۷۷۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

تاریخچه ی مدرسه ضیائیه

درباره ی سرگذشت این بنای تاریخی بین برخی از مورخان شک و تردید وجود دارد. برخی از آنها قدمت این مکان را به زمان حمله ی اسکندر مقدونی به ایران (330 پیش از میلاد) نسبت داده اند و نام “زندان اسکندر” بر اساس این نظریه شکل گرفته است. برخی دیگر از مورخان نیز این بنا را متعلق به قرن هفتم هجری قمری (قرن 13 میلادی) می دانند و نام “مدرسه ضیائیه” از این نظریه ناشی می شود.

 

روایت اول: زندان اسکندر

مطابق با برخی از داستان ها و روایت ها، اسکندر مقدونی در زمان حمله به ایران دستور می دهد در محلی به نام “کثه” (نام قدیمی مرکز ناحیه یزد) زندانی ساخته شود. در این روایات آمده است اسکندر مقدونی برای استقرار سپاهیان یونانی و تسخیر سرزمین های پارس و ماد، از این مکان بهره برده است. این زندان سپس پس از قرن ها تغییر کاربری می دهد و به مدرسه تبدیل می شود.

روایت دوم: مدرسه ی ضیائیه

احداث مدرسه ی ضیائیه در سال 631 هجری قمری (612 شمسی) به همت عارف معروف یزدی”ضیاءالدین حسین رضی” آغاز شد و در سال 705 قمری توسط فرزندان وی، مجدالدین حسن و شرف‌الدین علی، به پایان رسید. این مدرسه سالیان متمادی محل تدریس طلاب و مجالس بحث و گفتگو بوده است و نقش مهمی در ارتقای علوم دینی آن دوران داشته است. علاوه بر مدرسه، یک کتابخانه، حمام، محل عبادت طلاب و خانه هایی جهت سکونت مدرسین، بخش های دیگر این مدرسه را تشکیل می دادند.

بررسی روایت ها

روایت نخست (زندان اسکندر)  از صحت تاریخی چندانی برخوردار نیست، چرا که از طرفی در اسناد تاریخی، مدرکی مبنی بر حضور اسکندر مقدونی در یزد و ساخت زندان در این مکان وجود ندارد و از طرف دیگر “نبرد دروازه پارسی”    ( بین سپاهیان اسکندر و سپاهیان ایران به فرماندهی آریوبرزن) که به شکست ایرانی ها و تصرف تخت جمشید انجامید، در جنوب یاسوج رخ داد و دلیلی برای استقرار نیروها در ناحیه ی یزد وجود نداشته است. البته گفته می شود که اسکندر مقدونی دستور داد تا اسرا و زندانیان به یزد تبعید شوند و شاید نام زندان از این روایت گرفته شده باشد. بیشتر مورخان كاربری زندان را برای این بنا رد كرده اند و بر این باورند كه زندانی با عنوان زندان اسكندر وجود نداشته است و یا اگر هم وجود داشته است، مکانی جدا از مدرسه ی ضیائیه بوده است. همچنین در كتاب یادگارهای یزد نوشته ایرج افشار و برخی منابع دیگر به این بنا با عنوان مدرسه، مسجد و آرامگاه اشاره شده و از زندان حرفی به میان نیامده است. از این رو روایت دوم (مدرسه ی ضیائیه) از صحت بیشتری برخوردار است چراکه معماری بنا شباهت بیشتری به مدرسه دارد تا زندان. البته این امکان نیز وجود دارد که در دوره ای این مدرسه به زندان تغییر کاربری داده باشد.

معماری مدرسه ضیائیه

عمارت مدرسه ی ضیائیه از خشت خام ساخته شده است و در تزئین آن خبری از کاشیکاری های هفت رنگ و معرق نیست و در کل با عمارتی ساده رو برو هستیم. گنبد مدرسه ی ضیائیه را می توان شاخص ترین قسمت آن دانست که با ارتفاع 18 متر در گوشه ای از حیاط مسجد خود نمایی می کند. پوسته بیرونی این گنبد در گذشته دارای گچبری و تزئینات زیبائی با آبرنگ طلائی و لاجوردی بوده که امروزه بخش اعظم آن از بین رفته‌است. فقط در قسمت ساقه ی گنبد مقرنس کاری هایی به چشم می خورد. در حال حاضر فضای زیر گنبد (گنبدخانه) محلی برای نمایش سنگ قبرهای قدیمی و کتیبه های تاریخی می باشد.

حیاط مدرسه با چندین ایوان بزرگ و کوچک و رواق احاطه شده است و چاهی نیز با قطر دهانه ی 2 متر در وسط حیاط به چشم می خورد. یکی دیگر از قسمت های مدرسه ی ضیائیه  پایابی با 38 پله است که در گذشته به منظور دسترسی به آب قنات مورد استفاده قرار می گرفته است. در حال حاضر این پایاب به کافی شاپ تغییرکاربری داده است و  در فضایی خنک و سنتی پذیرای مهمانان می باشد.

آدرس: یزد، محله تاریخی فهادان، کوچه رختشویخانه، کوچه حمام نو، مجاور بقعه دوازده امام

ساعات بازدید: 8 الی 17

هزینه ی ورددیه: 4000 تومان برای گردشگران ایرانی و 30000 تومان برای گردشگران خارجی

توجه داشته باشید ساعات بازدید و بهای بلیت ممکن است تغییر کند.

میدان امیر چخماق

میدان امیر چخماق، یکی از شاخص ترین، زیبا ترین و کامل ترین مجموعه بناهای شهر یزد است که از نظر جایگاه و اهمیت با میدان نقش جهان در شهر اصفهان قابل قیاس است. این میدان زیبا و دلفریب در دوران حکومت شاهرخ تیموری به دستور امیر‌اعظم جلال الدین چخماق، حاكم یزد، و با حمایت های همسرش، فاطمه خاتون (ستی فاطمه)، احداث گردید و در دوره های بعدی بناهایی به آن افزوده شدند. مجموعه ی امیر چخماق آمیزه ای از ذوق و هنر ایرانی اسلامی است و از میدان، مسجد، بقعه ستی فاطمه، بازارچه ی حاجی قنبر، آب انبار ستی فاطمه، حمام عمومی، کاروانسرا و تکیه امیر چخماق تشکیل شده است. این مجموعه ی تاریخی در بافت قدیمی شهر یزد قرار دارد و قرن هاست همچون واحه ای سرسبز و خرم زینت بخش سرزمین بادگیرها می باشد.

 تکیه امیر چخماق در سال ۱۳۳۰ هجری شمسی  با شماره ی ۳۸۳ و مسجد امیر چخماق در سال ۱۳۴۱ با شماره ی ۲۴۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیدند.

تاریخچه ی میدان امیر چخماق

تاریخ ساخت میدان امیر چخماق و بناهای اطراف آن به دوران حکومت شاهرخ تیموری (قرن 8 و 9 شمسی) باز می گردد. در آن دوران امیر‌اعظم جلال الدین چقماق یکی از امراء وسرداران شاهرخ تیموری بود که در سال 810 هجری شمسی (836 قمری) به دستور شاه به حکومت یزد منصوب گردید. امیرچقماق به همراه همسرش فاطمه خاتون (ستی فاطمه) عمران و آبادانی شهر یزد را در اولویت کاری خود قرار دادند و بدین ترتیب مجموعه‌ای متشکل از میدان، مسجد، حمام عمومی، کاروانسرا، خانقاه، دو آب انبار، قنّاد خانه و چاه آب سرد به دستور آنها ساخته شد. البته ذکر این نکته ضروری است که ساخت مسجد امیر چخماق پیش از حاکمیت امیر به شهر یزد و در دومین سفرش به این شهر آغاز شده بود.

میدان امیر چخماق

این مجموعه همچون بسیاری دیگر از بناهای قدیمی در طول تاریخ دستخوش برخی تغییرات شد و در دوره های مختلف بناهایی به آن افزوده شد و یا از آن کاسته شد. به عنوان مثال در زمان شاه عباس صفوی برخی از بناهای میدان امیر چخماق احیا شدند، از جمله چهارسوقی بر روی کاروانسرا ایجاد شد و در زمان فتحعلی شاه قاجار نیز مسجد مرمت شد و شبستان آن گسترش یافت. در زمان پهلوی خیابان کشی های اطراف میدان انجام شد و میدان امیر چخماق به شکل امروزی آن درآمد.

بناهای تاریخی میدان امیر چخماق

  1. مسجد امیر چخماق

مسجد امیر چخماق که در متون تاریخی از آن با نام های دیگری همچون مسجد جامع نو و مسجد دهوک نیز یاد شده است، قدیمی ترین بنای ساخته شده در مجموعه ی امیر چخماق می باشد. ساخت مسجد امیر چخماق به همت امیر چقماق در سال 795 شمسی (حدود 15 سال پیش از حاکمیت امیر به شهر یزد و در دومین سفرش به این شهر) آغاز شد و در سال 815 شمسی (841 قمری) به پایان رسید. مسجد امیر چخماق قبلا خارج از حصار شهر و جنب محلّه ی دهوك قرار داشت و حتی در دوران سلطنت محمد شاه قاجار که حصار شهر تا آن زمان باقی بود، مسجد بیرون از دروازه های شهر یزد قرار داشت. این مسجد هم اکنون در بافت تاریخی شهر یزد و در ضلع جنوبی میدان امیر چخماق واقع شده است و از منظر اعتبار و اهمیت بعد از مسجد جامع شهر یزد قرار دارد.

در “کتاب جامع مفیدی” (کتابی درباره ی تاریخ و جغرافیای شهر یزد)، نقل شده است که بی‌بی فاطمه خاتون، همسر امیر چقماق، خاک کربلای معلی را به دارالعباده (یزد) منتقل کرد و بدین ترتیب بنای مسجد از خاک پاک کربلا ساخته شد. همانطور که گفته شد مسجد امیر چقماق تا دوران قاجار خارج از دروازه های شهر قرار داشت و از این رو بیشتر برای رفاه حال کاروان‌هایی ساخته شده بود که بعد از بسته شدن دروازه‌های بیرونی شهر، به آنجا می رسیدند و محلی برای استراحت و اتراق کاروانیان بود. به همین دلیل مسجد امیر چخماق در مقایسه با سایر مساجد ایرانی تزیینات کمتری دارد. مسجد امیر چخماق دارای ایوان و سردری رفیع است كه پیشخوان زیبای آن نگاه ها را به خود جذب می کند. مسجد دارای دو شبستان زمستانی و تابستانی است كه در قسمت تابستانی آن ( بالای محراب ) بادگیر بسیار زیبایی واقع شده است.

  1. بازارچه ی حاجی قنبر

بازارچه ی حاجی قنبر قدیمی ترین بخش از بازار یزد متعلق به قرن 9 هجری قمری است که در قسمت شرقی مجموعه فرهنگی و تاریخی میدان امیر چخماق واقع شده است. این بازارچه به دستور امیر نظام‌الدین حاجی قنبر جهان‌شاهی، یکی از حاکمان یزد در دوران حکومت سلطان جهانشاه قراقویونلو، ساخته شد. در قرن 13 هجری قمری بر سردر این بازار، تكیه ای زیبا و بلند به شیوه ی دیگر تكایا و حسینیه ‌های یزد با كاشی معقلی ساخته شد. این بازارچه ی تاریخی محل مناسبی برای خرید سوغاتی و یادگاری از شهر یزد است و بیشترکالاهایی که در آن به فروش می رسد شامل طلا، فرش، شیرینی های سنتی یزدی و پارچه می باشد.

  1. تکیه ی امیرچخماق

تکیه ها به مکان های مذهبی گفته می شوند که اغلب محلی برای سوگواری ماه محرم و برگزاری مراسم تعزیه خوانی می باشند. تکیه ی امیر چخماق در شرق میدان امیر چخماق قرار دارد و شاخص ترین بخش از این میدان است که در قرن 13 هجری قمری بر سردر بازار حاجی قنبر ساخته شد. این تکیه همچون بسیاری دیگر از بناهای تاریخی در دوره های مختلف دستخوش تغییراتی شد، اما مهمترین دخل و تصرف در بنای تکیه به دوران حکومت پهلوی باز می گردد.

میدان امیر چخماق

در این دوران به دلیل احداث خیابان بخشی از جداره های میدان تخریب شد و امروزه تنها جداره ی باقی مانده در قسمت جنوب شرقی قرار دارد که با دو مناره تبدیل به نماد شهر یزد و میدان امیر چخماق شده است. جداره ی اصلی تکیه ی امیر چخماق در سه طبقه با استفاده از مصالح آجری ساخته شده است و مهمترین مشخصه ی آن غرفه هایی است که بر روی یکدیگر ساخته شده اند. بخش میانی تکیه که با هنرکاشیکاری به زیبایی تزئین شده است، در بالای ورودی بازارچه ی حاجی قنبر قرار دارد و در مقایسه با سایر طاق نماها مرتفع تر ساخته شده است. احتمال می رود بخش میانیِ تکیه، قسمت شاه نشین بوده است و شاه به همراه دیگر مقامات حکومتی مراسم های مذهبی همچون تعزیه و نخل برداری را که در میدان برگزار می شده است از این غرفه ها تماشا می کردند. ذکر این نکته نیز حائز اهمیت است که بسیاری از افراد این تکیه را منسوب به امیر چقماق می دانند و با شنیدن نام میدان امیر چخماق نخست این تکیه ی باشکوه در ذهنشان تداعی می شود، در حالی که این تکیه چهار قرن بعد از حکومت امیر چقماق و در قرن 13 هجری قمری ساخته شد و سازنده ی آن فرد دیگری است.

  1. بقعه ی ستی فاطمه خاتون

بانو (ستی) فاطمه خاتون همسر امیر‌اعظم جلال الدین چقماق(حاکم یزد) بود که به همراه همسرش برای آبادانی و توسعه ی شهر یزد تلاش بسیار کرد. این زن عالیقدر نقش مهمی در رشد و شکوفایی دارالعباده ایفا کرد و به همت وی چندین بنای عام المنفعه همچون مسجد و میدان امیر چخماق در این شهر کویری ساخته شدند. همچنین به همت بی بی خاتون مسجد جامع شهر یزد مرمت و بازسازی شد و محرابی جدید جایگزین محرابِ قدیمی و چوبی مسجد شد. واژه ی ستی در قدیم عنوانی احترام آمیز برای زنان یوده است. آرامگاه ستی فاطمه خاتون در ضلع شمالی میدان امیرچخماق قراردارد و به دستور ایشان در زمان حیاتشان ساخته شد. آرامگاه با تزئینات نقاشی و گچبری تزئین شده است و گنبد آن به سبک معماری بناهای تیموری ساخته شده است.

  1. آب انبارهای میدان امیرچخماق

در گذشته سه آب انبار در مجموعه ی امیر چخماق وجود داشت که امروزه تنها دو آب انبار به نام های آب انبار ستی فاطمه خاتون (آب انبار پنج بادگیر) و آب انبار حاجی قنبر برای ما به یادگار باقی مانده است.

آب انبار ستی فاطمه خاتون که به آن آب انبار پنج بادگیر نیز می گویند، در ضلع شمالی میدان قرار دارد و به دستور فاطمه خاتون احداث گردید. این آب انبار به لطف وجود پنج بادگیر خشتی بر روی سقف آن به راحتی قابل شناسایی است. امروزه این آب انبار کاربری پیشین خود را از دست داده است و به عنوان زورخانه ی صاحب الزمان میزبان علاقه مندان به ورزش های باستانی و گردشگران ایرانی و خارجی می باشد.

آب انبار حاجی قنبر به دستور امیر نظام‌الدین حاجی قنبر جهان‌شاهی (حاکم یزد در دوران حکومت سلطان جهانشاه قراقویونلو) ساخته شد. امروزه در این آب انبار اشیای تاریخی مرتبط با آب و مردم یزد به نمایش گذاشته شده است.

***

بقعه ی  سهل بن علی (عارف یزدی قرن 9 قمری)،  حمام و کاروانسرا به همراه حوض مقابل تکیه به همراه آرامگاه شهدای گمنام دیگر قسمت های مجموعه ی امیر چخماق می باشند.

باغ دولت آباد یزد

معرفی

باغ دولت آباد یزد یکی از 9 باغ ایرانی است که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است و همچون واحه ای سرسبز و با طراوت در میان شهر بادگیرها پذیرای گردشگران از اقصی نقاط جهان می باشد. این باغ در زمینی به مساحت 70 هزار متر مربع به دستور حاکم یزد در اواخر حکومت افشاریان ساخته شد و به عنوان محل حکومت و زندگی حاکم و خانواده اش مورد استفاده قرار می گرفت. این باغ از بخش های مختلفی تشکیل شده است، اما مهمترین جاذبه ی آن بادگیر خشتی به ارتفاع 8/33 متر است که عنوان بلندترین بادگیر خشتی در دنیا را به خود اختصاص داده است و بر فراز عمارت اصلی این باغ  خود نمایی می کند.

باغ دولت آباد در اسفندماه سال 1346 به شماره ی 774 در فهرست آثار ملی ایران جای گرفت.

 

تاریخچه ی باغ دولت آباد

 در اواخر حکومت افشاریان فردی به نام محمد تقی خان بافقی ملقب به خان بزرگ به حکم شاهرخ شاه، آخرین شاه افشاریان، به عنوان حاکم و والی شهر یزد انتخاب شد. محمد تقی خان سر سلسله ی خاندان خوانین یزد بود و دستور داد تا باغی به عنوان سکونتگاه و مرکز حکومتِ وی احداث گردد. اما از آنجا که یزد شهری کویری و کم آب بود، نخست لازم بود تا منبعی دائمی برای آبیاری باغ فراهم شود؛ از این رو ابتدا قناتی به طول تقریبی 65 کیلومتر از مهریز به سمت شهر یزد و محل باغ دولت آباد حفاری شد. قنات دولت آباد از ارتفاعات مهریز سرچشمه می‌گرفت و پس از سیراب کردن بخشی از زمین های مهریز و به کار انداختن چند آسیاب آبی به  شهر یزد و به باغ دولت آباد می رسید و آن را سیراب می کرد. سرانجام پس از تامین آب مورد نیاز، باغ دولت آباد در سال 1125 شمسی (1160 قمری) به دستور محمد تقی خان احداث گردید. باغ دولت آباد از زمان احداث تا دوران قاجاریان بیرون از دروازه های شهر یزد قرار داشت، اما با گذشت زمان و افزایش جمعیت، بافت شهری پیرامون باغ شکل گرفت و این باغ در نهایت با روی کار آمدن حکومت پهلوی و تسریع ساخت و سازها در مرکز شهر یزد جای گرفت.

باغ دولت آباد در دوران حکومت زندیان و قاجاریان همچنان شکوه و عظمت پیشین خود را حفظ کرده بود، اما پس از قاجاریان مدتی بدون استفاده باقی ماند. پس از آن طی دو دوره باغ و عمارت های درون آن تحت بازسازی و مرمت قرار گرفتند و نهایتا باغ دولت آباد در اسفندماه سال 1346 در فهرست آثار ملی ایران جای گرفت.

قسمت های مختلف باغ دولت آباد

باغ دولت آباد یزد یکی از نمونه های برجسته ی باغ ایرانی است که در زمره ی باغ های سکونتگاهی-حکومتی قرار می گیرد. این باغ از دو قسمت اندرونی و بیرونی تشکیل شده است:

 بخش اندرونی باغ دولت آباد

بخش اندرونی باغ در گذشته محل زندگی حاکم و خانواده اش بوده است. در میان بخش اندرونیِ باغ گذرگاهی قرار دارد که یک سر آن به عمارت سردر یا بهشت آیین و سرِ دیگر به عمارت هشتی یا عمارت بادگیر می رسد؛ به عبارت بهتر می توان گفت دو عمارت اصلی باغ در ابتدا و انتهای این گذرگاه واقع شده اند. حوضی بزرگ به طول 194 و عرض 12 متر در میان این گذرگاه به چشم می خورد که دو طرف آن با درختان کاج و سرو احاطه شده است. وجود این حوض و درختان رفیع در دو طرف آن باعث شده است تا باغ طولانی تر جلوه کند و تمرکز بیننده به سمت عمارت سردر و عمارت هشتی متمرکز شود. در ادامه شما را با مهمترین بخش های اندرونی آشنا می سازیم.

  1. عمارت سردر یا بهشت آیین

عمارت بهشت آیین به عنوان اقامتگاه زمستانی حاکم و خانواده اش مورد استفاده قرار می گرفت. این عمارتِ دو طبقه روبروی عمارت هشتی (بادگیر) قرار دارد و بین باغ اندرونی و بیرونی ساخته شده است.

  1. عمارت هشتی یا عمارت بادگیر

عمارت هشتی مهمترین بنای موجود در باغ است که به لطف وجود بادگیری رفیع بر فراز آن به راحتی قابل تشخیص می باشد. طبقه ی اول این عمارت از سه اتاق بزرگ یا شاه نشین، حوضی مرمرین در مرکز، اتاقک بادگیر و دو اتاق کوچک تشکیل شده است.

باغ دولت آباد یزد

جریان هوای ورودی از بادگیر در تماس با حوض آبی که زیر آن قرار دارد، خنکی و طراوت را به شاه نشین و دیگر قسمت های عمارت ارزانی می دارد و از این رو به عنوان اقامتگاه تابستانی مورد استفاده قرار می گرفته است. طبقه ی فوقانی عمارت هم از یک تالار و ایوان تشکیل شده است.

بادگیر باغ دولت آباد

بادگیر باغ دولت آباد به ارتفاع 8/33 متر به عنوان بلندترین بادگیر خشتی در دنیا شناخته می شود و به همراه عمارت زیرین آن تبدیل به یکی از نماد های شهر یزد شده است. این بادگیر به شکل هشت ضلعی ساخته شده است و از این رو جریان باد از هر طرفی که بوزد، وارد بادگیر می شود و پس از تماس با حوضِ آب واقع در زیرِ بادگیر، باعث خنک شدن محیط می شود.

  1. عمارت طنبی

واژه ی طنبی به معنی تالار و شاه نشین می باشد. این عمارت بزرگ و مجلل در غرب عمارت بادگیر قرار دارد. بادگیری مربع شکل بر روی این عمارت دیده می شود و از این رو می توان گفت همچون عمارت هشتی، در فصول گرم سال مورد استفاده قرار می گرفته است.

بخش بیرونی باغ دولت آباد

بخش بیرونی که به آن بهشت آیین نیز می گویند، در گذشته برای اداره ی امور شهر، تشریفات حکومتی، استقرار کاروان ها و برگزاری مراسم های مردمی مورد استفاده قرار می گرفته است. همچون بخش اندرونی حوضی مستطیل شکل در میان این بخش قرار دارد و بهشت آیین را به دو قسمت تقسیم کرده است. عمارت سردر شمالی(4)، عمارت طهرانی (5)، تالار آیینه (6)، بازارچه، دو برج دیدبانی و آب انبار عمومی از دیگر قسمت های واقع در بخش بیرونی می باشند.

آدرس: یزد، بلوار دولت آباد

زمان بازدید : بهار و تابستان از 8:00 تا 21:00 – پاییز و زمستان از 07:00 تا 22:00

ورودیه: شهروندان ایرانی 3000 تومان- گردشگران خارجی 20000

آب‌انبار شش بادگیر

آب‌انبار شش بادگیر؛ زیباترین آب انبار در شهر یزد

آب انبار همانگونه که از نامش پیداست محل ذخیره و نگهداری از آب می باشد که تا همین چند دهه ی پیش در بیشتر شهرهای کویری و کم آب ایران مورد استفاده قرار می گرفته است. آب انبار، حوضی زیرزمینی و سرپوشیده است که دسترسی به آن از طریق یک راه پله میسر می شود. آب انبارها را در دل زمین حفر می کردند تا آب های ورودی راحت تر ذخیره شوند و دمای آب نیز پایین بماند. در مناطق گرم و خشک آب باران و جویبارها در فصول پر آب در آب انبارها ذخیره می شدند  تا در بقیه ی ایام سال مورد استفاده قرار گیرند. برخی از آب انبار ها عمومی و برخی دیگر نیز خصوصی بودند که آب انبار های خصوصی اغلب در زیر زمین خانه های متعلق به ثروتمندان ساخته می شدند.

قسمت های مختلف آب انبار عبارتند از:

  • مخزن یا خزینه: محل ذخیره کردن آب است.
  • پاشیر: جایگاه برداشت آب است و شیر آب انبار بر دیوار آن نصب شده است.
  • راه پله: برای دسترسی به مخزن آب انبار مورد استفاده قرار می گیرد.
  • بادگیر: هوای خنک را به داخل خزینه هدایت می کند. به لطف بادگیر ها، مردم در تابستان ها نیز از آب خنک برخورددار بودند.
  • گنبد: بر روی خزینه ساخته می شد تا از آلودگی و تبخیر آب جلوگیری شود.

معرفی آب‌انبار شش بادگیر یزد

آب‌انبار شش بادگیر که در زمان قاجار احداث گردید؛ به‌ عنوان زیباترین آب‌انبار در شهر یزد شناخته می‌شود. این آب انبار در کوچه ای به همین نام، در محله تپه شهر یزد قرار دارد. همانطور که از نامش پیداست، شش بادگیر بر فراز این آب انبار خودنمایی می کنند که دورتادور گنبدِ آب انبار ساخته شده اند؛ ورود جریان هوا از درون این شش بادگیر، آب دورن خزینه را در ماه های گرم سال خنک نگه می داشته است و آبی گوارا را در اختیار مردم قرار می داده است. این آب انبار در ابتدا تنها سه بادگیر داشت و سه بادگیر دیگر بعدا به آب انبار افزوده شدند.

ارتفاع مخزن این آب انبار، 6/12 متر و ارتفاع شش بادگیر آن نیز ۱۰ متر می باشد و از این رو به عنوان یکی از مرتفع ترین آب انبارهای شهر یزد شناخته می شود. گنجایش مخزن آب انبار شش بادگیر ۲۰۰۰ متر مکعب است و دسترسی به آن از طریق 55 پله امکان پذیر می باشد. آب انبار شش بادگیر دو ورودی دارد که یکی برای استفاده ی مسلمانان و دیگری برای استفاده ی زرتشتیان بوده است. این امر گواهی بر همزیستی مسالمت آمیز بین مسلمانان و زرتشتیان و احترام به سایر ادیان در کشور ایران می باشد.

آب‌انبار شش بادگیر در فروردین ۱۳۵۷ با شماره ۱۶۰۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

 

 

آتشکده زرتشتیان یزد

آتشکده زرتشتیان یزد؛ خانه ی آتش 1500 ساله

احترام به سایر ادیان و باورهای مذهبی آنان از دیرباز یکی از ویژگی های مردم ایران زمین بوده است؛ این خصیصه ی اخلاقی باعث شده است تا مسیحیان، یهودیان و زرتشتیان در ایران، آموزه های دینی و مراسم های مذهبی خود را در اماکن مقدسشان -کلیسا ها، کنیسه ها و آتشکده ها- به راحتی و با آسودگی خاطر برگزار کنند. یکی از این اماکن مقدس که به پیروان دین زرتشت تعلق دارد و از گذشته های دور تا به امروز به بخشی از هویت فرهنگی شهر یزد تبدیل گشته است، آتشکده زرتشتیان نام دارد. این آتشکده گواهی است بر همزیستی مسالمت آمیز بین پیروان ادیان مختلف و بازدید از آن ما را تا حدودی با آموزه های دین زرتشت (مَزدَیَسنا) آشنا می سازد.

معرفی آتشکده زرتشتیان در شهر یزد

آتشکده زرتشتیان یزد که به آتشکده بهرام (وَهرام) نیز شهرت دارد، یکی از مهمترین نیایشگاه های زرتشتیانِ ایران است که در سال 1313 شمسی ساخته شد. این آتشکده با سرمایه ی یک زرتشتی پارسی به نام “هما بائی” و بودجه‌ی اهدایی از طرف انجمن پارسیان هند، تحت نظارت و سرپرستی فردی به نام “جمشید امانت” بنا شد. عمده ی شهرت این آتشکده به خاطر آتشی است که گفته می شود 1500 سال عمر دارد و در این مدت خاموش نشده است. این آتش، بهرام (وهرام) نام دارد و والاترین آتشِ آیینی در دین زرتشتی می باشد. این آتشکده در شهریور ماه 1378 با شماره ی 2431 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

آتشکده چیست؟

مهمترین نیایشگاه زرتشتیان، آتشکده یا آتشگاه نام دارد و همانطور که از اسمش پیداست محلی برای نگهداری از آتش می باشد. آتش در دین زرتشت از قداست ویژه ای برخوردار است و آن را بهترین داده ی “اهورامزدا” می دانند. از این رو زرتشتیان نیز ارزش بسیاری برای آتش قائل هستند و مهمترین نیایش های خود شامل خواندن “اَوِستا” و “گات ها” (دو کتاب مقدس زرتشتیان) را در آتشکده ها و برابر آتش مقدس انجام می دهند.

مروری بر جایگاه آتش در دین زرتشت و معرفی آتش های مقدس

به باور ایرانیان باستان، آتش در هفتمین مرحله از آفرینش پس از آسمان، آب، زمین، گیاه، گوسپند و مرد پرهیزگار، آفریده شده است. این عنصر حیات بخش علاوه بر نقش مذهبی خود در ایران باستان در آیین‌ها، نیایش‌ها و جشن‌ها نیز برپا می شده است و حتی در دوران هخامنشی به عنوان وسیله ای ارتباطی مورد استفاده قرار می گرفته است. آتش همواره مورد احترام و تکریم ایرانیان باستان بوده است و حتی یکی از ایزدان در ایران باستان، “آذر” (آتش) نامیده می شده است.

  آتش های مقدس در دین زرتشت به چند نوع آتشِ آیینی گفته می شوند که هرکدام جایگاهی مشخص در  این دین دارند و به شیوه ای متفاوت تهیه می شوند.  مهمترین این آتش ها عبارتند از:

  1. آتش بهرام (وَهرام)

آتش بهرام که به آن آتش مقدس نیز می گویند، با ارزش ترین و والاترین آتش در دین زرتشتی است که از آن به عنوان نگهبان همه ی آتش‌های جهان نیز یاد می شود. برای تهیه ی این آتش، شانزده آتش از شانزده منبع مختلف همچون آتش‌های خانگی و صنعتی گردآوری می‌شود. آتش بهرام به دلیل وقت گیر و پرهزینه بودن کمتر برپا می شود. هر فردی اجازه ندارد به آتش بهرام خدمت کند و سوخت آن را فراهم آورد، تنها موبدانی که دارای شرایط و درجات خاص دینی باشند، اجازه دارند برای خدمتگزاری وارد اتاق محل نگه داری آتش شوند. آتش درون آتشدانِ آتشکده زرتشتیان یزد از نوع آتش بهرام می باشد.

  1. آتش آدوران(آدران، آدریان)

از نظر رتبه بعد از آتش بهرام قرار می گیرد و تهیه ی آن ساده تر از آتش بهرام است و از این رو بیشتر برپا می شده است.

  1. آتش دادگاه

آتش دادگاه یا آدروگ ساده ترین نوع آتش در آیین زرتشتی می باشد. آتش دادگاه تنها یک آتش خانگی است که به وسیله ی یک روحانی زرتشتی تقدیس شده است و افراد عادی زرتشتی نیز  اجازه داشتند به آن خدمت کنند و هیزم آتش را فراهم آورند.

سرگذشت آتش بهرام و ماجرای انتقال آن به آتشکده شهر یزد

همانطور که پیشتر گفته شد آتش درونِ آتشکده یِ شهر یزد بیش از 1500 سال است که قدمت دارد و در طول این زمان همواره روشن مانده است. اما ممکن است این سوال برای بسیاری از افراد پیش می آید، در حالی که آتشکده ی شهر یزد در سال 1313 شمسی تاسیس شد، چگونه می تواند میزبان آتشی به قدمت 1500 سال باشد؟

در پاسخ به این سوال باید بگوییم که در زمان ساسانیان سه آتشکده اصلی وجود داشت که شعله های آتش بهرام در آنها فروزان بود. این سه آتشکده عبارت انداز:

  • آتشکده آذرگشسپ: واقع در استان آذربایجان غربی، شهرستان تکاب، بخش تخت سلیمان. این آتشکده مخصوص پادشاهان و خاندان سلطنتی بوده است و نام آن نیز در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
  • آتشکده آذربُرزین مهر: این آتشکده بر روی کوه ریوند در استان خراسان رضوی قرار دارد و ویژه ی کشاورزان بوده است.
  • آتشکده آذرفرنبغ(آتشکده کاریان): این آتشکده در استان فارس، شهرستان لارستان، روستای کاریان قرار دارد و در زمان ساسانیان آتشکده مخصوص موبدان بوده است.

آتش بهرام (وَهرام) درون آتشکده زرتشتیان یزد، در واقع همان آتش بهرام درون آتشکده آذرفرنبغ است که به منظور حفاظت از آن در جریان حمله ی بیگانگان به شهر یزد منتقل شد.

این آتش نخست به شهر “عقدا” در یزد منتقل شد و در حدود هفتصد سال در آنجا روشن ماند. سپس در سال 522 شمسی از عقدا به “روستای ترک آباد(اردکان)” انتقال یافت و درحدود سیصد سال دیگر نیز در این روستا برپا بود. پس از روستای ترک آباد به شهر یزد برده شد و سال ها در خانه ی یکی ازموبدان بزرگ شهر نگه داری می شد. سرانجام پس از ساخته شدن آتشکده ی شهر یزد، سفر چند صد ساله ی آتش بهرام به پایان رسید و این آتش درون آتشدان آتشکده ی شهر یزد مامن یافت.

معماری آتشکده زرتشت و دیدنی های آن

ساختمان اصلی آتشکده در زمینی به مساحت تقریبی پنج هزار متر مربع واقع شده است. حوضی گرد روبروی این بنا قرار دارد و دورتادور عمارت نیز با درختان سرو و کاج احاطه شده است. بنای آتشکده ی یزد متاثر از آتشکده ی پارسیان هند، ساده و بدون تزئینات خاصی ساخته شده است. تنها تزئین بکار رفته در این بنا، نماد “فر کیانی” (فرَوَهر) است که در بالای آتشکده خود نمایی می کند و بازدیدکنندگان را به اندیشه نیک، گفتار نیک و کردار نیک دعوت می کند.

آتش مقدس

آتش 1500 ساله ی  بهرام (وَهرام) جاذبه ی اصلی این آتشکده است که هرسال گردشگران داخلی و خارجی بسیاری را به خود جذب می کند. این آتش مقدس در اتاقی بزرگ، درون یک مجمر (آتشدان) از جنس برنز نگهداری می شود. دین زرتشت قوانینی خاص در مواجه با آتشِ مقدس مقرر کرده است؛ به عنوان مثال دمیدن بر آتش و آلوده کردن آن مجاز نیست و حتی نگهبان آتش که او را “آذربان” نیز می نامند، موظف است در برابر آتشِ مقدس دهان و بینی خود را با نقابی مخصوص بپوشاند. از این رو بازدیدکنندگان اجازه ندارند به این آتش نزدیک شوند و مشاهده ی آتش تنها از پشت شیشه امکان پذیر است.

تالار ورجاوند

از دیگر قسمت های آتشکده زرتشتیان یزد می توان به تالار و آب انبار اشاره کرد. تالار قدیمی و بدون استفاده آتشکده در سال 1387 توسط مهندس پرویز ورجاوند بازسازی شد و به افتخار وی تالار ورجاوند نامیده شد.

آتشکده زرتشتیان یزد

این تالار در حال حاضر نمایشگاهی برای معرفی آداب و رسوم و  پوشش سنتی زرتشتیان می باشد.

آب انبارِ آتشکده زرتشتیان یزد

آب انبار قدیمی آتشکده در زیر تالار قرار دارد و در حال حاضر به یک نمایشگاه عکاسی با موضوعات مرتبط با زرتشتیان تبدیل شده است.

 

 

آدرس:  استان یزد، شهر یزد، خیابان آیت الله کاشانی

ساعات بازدید: هر روز از ساعت 7:30 الی 21

ورودیه: شهروندان ایرانی 5000 تومان، گردشگران خارجی 20000 تومان

توجه داشته باشید ساعات بازدید و بهای بلیت ممکن است تغییر کند.

بافت تاریخی شهر یزد

قدم گذاشتن در بافت تاریخی شهر یزد همچون قدم گذاشتن در یک ماشین زمان، ما را به یکباره به دل تاریخ می برد و داستان زندگی مردمان سختکوش این خطه از ایران را برایمان بازگو می کند. در کوچه پس کوچه های بافت تاریخی شهر یزد، در میان دیوارهای کاهگلی، زیر سایه ی خنک ساباط ها و در لابه‌لای طاق‌ها و بادگیرهای این شهر نبوغ معماران یزدی و همزیستی مسالمت آمیز انسان و طبیعت به وضوح مشاهده می شود. انسان در این قسمت از خاک ایران زمین با سختکوشی، قناعت و هوش خود توانسته است بر اقلیم سرسخت کویری فائق آید و طبیعت را به خدمت خود در آورد.

یزد، میراثی جهانی

شهر تاریخی یزد که با اسامی و القاب دیگری همچون دارالعباده، دارالعلم، دارالعمل، شهر قنات و قنوت و قناعت،  شهر بادگیرها، شهر شیرینی، شهر کار و کاریز و شهر کاهگِل نیز شناخته می شود، به عنوان نخستین  شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان گنجینه ای بسیار ارزشمند از معماری، هنر و آداب و رسوم قدیمی را در خود جای داده است. این پیشینه ی تاریخی گهربار سبب شد تا نام شهر یزد در اسفند ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۵۰۰۰ در فهرست آثار ملی ایران و در تیرماه سال ۱۳۹۶ نیز در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شود.

بافت تاریخی شهر یزد، بافتی نسبتا متراکم و فشرده است که از کوچه پس کوچه های باریک و پر پیچ و خم، خانه های کاهگِلی، بنا های خشتی و دیگر عناصر معماری کویری همچون بادگیر، ساباط و آب انبار تشکیل شده است. بیشتر محله های قدیمی شهر یزد از مسجد، حسینیه، حمام و بازارچه تشکیل شده اند که بسیاری از آنها برای ما به یادگار باقی مانده اند.

معروف ترین محله های تاریخی شهر یزد عبارتند از: محله فهادان، محله قلعه کهنه، محله سرجمع، محله سر دو راه، محله یعقوبی، محله مصلی، محله لب خندق، محله چهارمنار، محله‌ دومنار، محله شش بادگیری و محله امیر چخماق.

مهمترین عناصر و شاخص ها در بافت تاریخی شهر یزد

  • کاهگل

کاهگل اصلی‌ترین و شاخص‌ترین ملات استفاده شده در بافت تاریخی شهر یزد است که از ترکیب آب، خاک رس و کاه به دست می آید. کاهگل به خاطر ویژگی هایی همچون استقامت بالا، مقاوت در برابر گرما و سرما، عایق بودن، استفاده ی آسان و دسترسی راحت در معماری بناهای قدیمیِ ایرانی بسیار دیده می شود. رنگ روشن و خاکی کاهگل باعث می شود گرمای سوزان خورشید به خانه های مناطق کویری جذب نشود و ترکیب آن با آبی آسمان، هارمونی زیبایی پدید می آورد.

  • ساباط (سابات):

واژه ی ساباط در لغت به معنی “دالان، راهروی سرپوشیده، معبر مسقف، گذرگاه سقف دار و سایبان” می باشد. ساباط ها در واقع کوچه‌ها و گذرگاه های مسقف و سرپوشیده ای هستند که اغلب در شهرهای کویری و گرم و خشک ساخته می شدند تا رهگذران و عابران را در ماه های گرم سال از گرمای سوزان خورشید محفوظ نگه دارند. به علت نیمه پوشیده بودن ساباط ها، کوران هوا در آن ها پدید می آید و از این رو هوای درون سابات  به مراتب خنک تر از هوای بیرون است. ساباط ها در فصل زمستان نیز به عنوان محلی برای در امان ماندن از باد و باران مورد استفاده قرار می گیرند. ساباط ها همچنین باعث استحکامِ بیشتر خانه های اطراف خود می شوند و گواهی دیگر از نبوغ مردمان کویر نشین می باشند.

  • بادگیر

بادگیر، یکی دیگر از ویژگی های معماری در شهرهای کویری است که نبوغ مهندسان و معماران گذشته را به ما یادآور می شود. بادگیرها برج‌هایی هستند که به منظور تهویه و خنک سازی هوا در مناطق گرم و خشک بر روی بام خانه‌ها ساخته می‌شدند.

بافت تاریخی شهر یزد

بادگیرها به گونه ای ساخته شده اند که هوایِ گرمِ بیرون از خانه را به داخل خود می‌کشند، سپس این هوای گرم در برخورد با حوض آبی که در زیر بادگیر قرار دارد، خنک می شود و این باد خنک به قسمت های مختلف خانه هدایت می شود. شهر تاریخی یزد بیشترین تعداد بادگیرهای ایران را در خود جای داده است و بادگیر ها علاوه بر منازل مسکونی بر بام آب انبارها، مساجد و دیگر اماکن عمومی نیز ساخته می شدند و به همین دلیل است که یزد به شهر بادگیرها شهرت یافته است. جالب است بدانید بادگیر باغ دولت آباد یزد به ارتفاع 8/33 متر به عنوان بلندترین بادگیر خشتی در دنیا شناخته می شود.

  • آب انبار

آب انبار همانگونه که از نامش پیداست محل ذخیره و نگهداری از آب می باشد که تا همین چند دهه ی گذشته در بیشتر شهرهای کویری و کم آب ایران مورد استفاده قرار می گرفته است. آب انبار، حوضی اغلب زیرزمینی و سرپوشیده است که دسترسی به آن از طریق یک راه پله میسر می شود. در این مناطق آب باران و جویبارها در فصول پر آب در آب انبارها ذخیره می شده است تا در بقیه ی ایام سال مورد استفاده قرار گیرند. برخی از آب انبار ها عمومی و برخی دیگر نیز خصوصی بودند که آب انبار های خصوصی اغلب در زیر زمین خانه های متعلق به ثروتمندان ساخته می شدند. قسمت های مختلف آب انبار عبارتند از:

  • مخزن یا خزینه: محل انبار کردن آب
  • پاشیر: جایگاه برداشت آب است و شیر آب انبار بر دیوار آن نصب شده است.
  • راه پله: برای دسترسی به مخزن آب انبار
  • بادگیر: معمولا بر بام آب انبارها بادگیر می ساخته اند تا آب درون آن در فصل تابستان خنک بماند.

معروف ترین آب انبار های بافت تاریخی شهر یزد عبارتند از:

  1. آب انبار شش بادگیر یزد

آب‌انبار شش بادگیر به‌ عنوان زیباترین آب‌انبار در بافت تاریخی شهر یزد شناخته می‌شود که در زمان قاجاریان احداث گردید. ارتفاع مخزن این آب انبار 6/12 متر و ارتفاع شش بادگیر آن نیز ۱۰ متر می باشد و از این رو عنوان بلندترین آب انبار یزد را نیز به خود اختصاص داده است. آب‌انبار شش بادگیر در فروردین ۱۳۵۷ با شماره ۱۶۰۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

  1. آب انبار ستی فاطمه خاتون یزد

آب انبار ستی فاطمه خاتون که به آن آب انبار پنج بادگیر نیز می گویند، در ضلع شمالی میدان امیر چخماق قرار دارد و به دستور فاطمه خاتون، همسر امیر چقماق، احداث گردید. این آب انبار به لطف وجود پنج بادگیر خشتی بر روی سقف آن به راحتی قابل شناسایی است. امروزه این آب انبار کاربری پیشین خود را از دست داده است و به عنوان زورخانه ی صاحب الزمان میزبان علاقه مندان به ورزش های باستانی و گردشگران ایرانی و خارجی می باشد.

  1. آب انبار حاجی قنبر یزد

آب انبار حاجی قنبر نیز در میدان امیر چخماق و در زیر تکیه امیرچقماق قرار گرفته است. این آب انبار به دستور امیر نظام‌الدین حاجی قنبر جهان‌شاهی (حاکم یزد در دوران حکومت سلطان جهانشاه قراقویونلو) ساخته شد. امروزه در این آب انبار اشیای تاریخی مرتبط با آب و مردم یزد به نمایش گذاشته شده است.

  1. آب انبار جِنُک یزد

آب انبار جِنُک قدیمی ترین آب انبار ثبت شده در شهر یزد است که در سال 878 قمری (851 شمسی) و در دوران تیموریان احداث گردید.  این آب انبار پشت مسجد جامع یزد واقع شده است و نام آن از واژه ی جِن مشتق شده است. از آنجا که آب انبار ها اغلب زیرِ زمین ساخته می شدند و فاقد سیستم روشنایی بودند، برای بسیاری از افراد مکانی ترسناک و دلهره آور بودند و برخی نیز باور داشتندکه آب انبار محل زندگی جن ها می باشد.

  1. آب انبار رستم گیو یزد

آب انبار رستم گیو در مقایسه با سایر آب انبار های شهر یزد از قدمت کمتری برخوردار است و در اواخر دوره ی پهلوی اول (1320 شمسی) به دستور فردی به نام “رستم گیو”، نماینده ی وقت زرتشتیان در مجلس شورای ملی، و با هزینه ی شخصی وی احداث گردید. آب انبار رستم گیو بین محله ی زرتشتیان و محله ی مسلمانان قرار داشت و از آنجا که دارای دو دهانه ی جداگانه بود، توسط پیروان هر دو دین مورد استفاده قرار می گرفت.  این آب انبار با چهار بادگیر بر فراز آن در دیماه ۱۳۷۵ با شماره ثبت ۱۸۲۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

  1. آب انبار گلشن یزد

آب انبار چهار بادگیر گلشن یزد در دوران معاصر احداث گردید و دارای یک پاشیر و پلکان برای استفاده مسلمانان و یک پاشیر و پلکان دیگر برای استفاده ی زرتشتیان بود . این آب انبار در فروردین ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۳۰۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

 

  • خانه های تاریخی یزد

خانه های تاریخی شهر یزد را می توان یکی دیگر از مشخصه های بافت تاریخی این شهر دانست. بیشتر این خانه های تاریخی که هم اکنون برای ما به یادگار باقی مانده اند به تجار و افراد سرشناس یزد تعلق داشتند و اغلب از بخش های مختلفی همچون حیاط بیرونی و اندرونی، هشتی، آب انبار، بادگیر، مطبخ و اتاق های محل سکونت تشکیل شده اند.

مهمترین خانه های بافت تاریخی شهر یزد عبارتند از:

  1. خانه ی لاری ها

این خانه ی تاریخی به مساحت تقریبی ۱۷۰۰متر و 1200 متر زیر بنا در سال 1247 شمسی (1286 قمری) در محله ی فهادان یزد در دوران قاجار احداث گردید.

بافت تاریخی شهر یزد

خانه ی لاری ها دارای ۳ حیاط و ۶ باب خانه است و مالک آن شخصی به نام حاج محمد ابراهیم لاری، یکی از تجار برجسته ی شهر لار در استان فارس، بود. خانه ی لاری ها در بهمن ۱۳۷۵ با شماره ی ۱۸۳۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این خانه در حال حاضر به عنوان “موزه اسناد تاریخی یزد” مورد استفاده قرار می گیرد.

  1. خانه ی هنر یزد

خانه ی هنر یزد نیز همچون خانه ی لاری ها در محله ی فهادان واقع در بافت تاریخی شهر یزد قرار دارد و تنها سیصد متر با این خانه فاصله دارد. قدمت این خانه به دوره قاجار می‌رسد و در تاریخ ۲۸ دی سال ۱۳۷۹ هـ.ش با شماره ۲۹۵۰ به‌عنوان یک اثر ملی در فهرست آثار ایران به ثبت رسید.

  1. خانه مرتاض یزد

خانه مرتاض یزد یکی دیگر از خانه های تاریخی یزد است که در زمان قاجار ساخته شد و در سال 77 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این خانه در سال ۱۳۷۴ از طرف خانواده مرتاض به دانشکده هنر و معماری دانشگاه یزد اهدا شد.

  1. خانه شکوهی یزد

خانه ی شکوهی جنب مسجد جامع یزد قرار دارد و قدمت آن به اواخر قاجار و اوایل پهلوی می رسد. این عمارت در مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۶۶۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

 

از دیگر خانه های تاریخی در شهر یزد می توان به خانه حاج کاظم رسولیان، عمارت خانه پدری، خانه ی اخوان سیگاری، خانه ی کلاهدوزها (موزه آب) و ده ها خانه ی تاریخی دیگر اشاره کرد.