موزه گرمابه و تاریخ جاجرم، نمایش پیشینه مردم‌شناسی
حمام جاجرم
حمام خزینه‌ای جاجرم با ۷۰۰ مترمربع مساحت در کنار قلعه قدیم شهر از بناهای بجا مانده از قرون متأخر اسلامی در بافت قدیمی شهر است. ورودی حمام با پنج پله به سمت رخت‌کن حمام هدایت می‌شود که این راهرو یا هشتی با پوشش گنبدی، به‌خاطر جلوگیری از تبادل سردی و گرمی هوای حمام احداث شده است. مجموعاً این حمام از پنج قسمت تشکیل شده است که سه قسمت آن درونی و دو قسمت آن بیرونی است. قسمت درونی حمام شامل رخت‌کن یا سر بینه، گرم‌خانه، خزینه و آب‌انبار، و قسمت‌های بیرونی نیز شامل گلخن و منبع آب گرم است. این بنا به دلیل ویژگیهای شاخص فرهنگی و تاریخی در سال ۱۳۸۶ به شماره ۲۲۲۱۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
حمام (گرمابه)
در ادیان مختلف، آیین شست‌وشو، غسل و تطهیر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و همین نیاز بشر به محلی برای شستشو و تطهیر، موجب احداث حمام‌ها شده است. حمام واژه‌ای است عربی، از ریشه حمم، حمام از جمله ابنیه مهم شهری و غیرمذهبی بوده که معمولاً در مراکز محلات و یا در مجاورت راسته‌های بازار و یا گذرگاه‌های اصلی احداث شده است. در واقع در حمام علاوه بر خدمات بهداشتی و شستشو، خدماتی نظیر آرایش و حجامت، ختنه کردن، دندان کشیدن، شکسته‌بندی و… هم انجام می‌شده علاوه بر این حمام مرکز مبادله اطلاعات بود حمام محل کنترل مردم بود، حمام میعادگاه مردم محله بود، حمام مرکز رفاقت‌ها پیمان بستن‌ها و دوستی‌ها بود. حمام‌ها عموماً جهت گرم بودن در زمستان و خنک بودن در تابستان و همچنین سوارشدن آب جاری در مخازن آن، چند متر پایین‌تر از سطح زمین‌ساخته می‌شده است.
غرفه‌های موجود در موزه حمام جاجرم
۱. سربینه
محوطه ورودی حمام به‌وسیله یک پله و همراه با یک انحنای ملایم به هشتی کوچکی وصل می‌شود. با عبور از چند پله با همان انحنا به سربینه یا رخت‌کن می‌رسیم که زیباترین بخش حمام است. یک غرفه استاد حمامی (سر حمومی) چیدمان شده است.
غرفه استاد حمامی (سر حمومی):
حمامی (استاد حمام) صاحب یا اجازه دار و گردانند هم حمام بود که پشت دخل می‌نشست و در واقع بالاترین منصب را در حمام او داشت. او افزون بر نشستن پشت دخل و حفظ پول و اشیای قیمتی مشتریان، وظایف دیگری نیز بر عهده داشت از جمله آنها گرم نگه‌داشتن آب، رفت‌وروب گرمابه، خوشبو کردن فضای آن و … است.
غرفه پوشاک:
عمده‌ترین جنبه کاربردی پوشاک، علاوه بر بعد مذهبی و پوششی آن، حفاظت بدن در مقابل عوارض آب‌وهوایی و نیز خطرات و ضربه‌ها و تماس‌های ناشی از فعالیت‌های روزمره است. همچنین پوشاک می‌تواند برای راحتی، حجب‌وحیا و نیز برای ایمنی مورداستفاده قرار گیرند پوشاک، بارزترین سمبل فرهنگی، مهمترین و مشخص‌ترین مظهر قومی و سریع‌الانتقال‌ترین نشانه فرهنگی است که به‌سرعت تحت‌تأثیر پدیده‌های فرهنگ‌پذیری در میان جوامع گوناگون انسانی قرار می‌گیرد.
۲. گرم‌خانه
فضای گرم‌خانه، مربع شکل است که دارای پوشش طاق و گنبدی بوده است و نورگیرهایی در رأس گنبد تعبیه شده است، غرفه‌های دلاک، عطاری، نمازخانه و باستان‌شناسی و در سمت غربی آن، خزینه حمام قرار گرفته است که سطح آن از سطح گرم‌خانه کمی بلندتر است.
غرفه دلاک:
دلاکی از ارکان مشاغل حمام بود. دلاکان جزو خدمة حمام بودند و کار شست‌وشوی مشتریان حمام را بر عهده داشتند. دلاک‌ها بسته به بزرگی حمام بیش از دو یا سه نفر بودند. هر مشتری با دلاک خاصی طرف بود و کار مشتری را تا آخر یک دلاک انجام می‌داد. دلاک‌ها به‌غیراز کار استحمام کارهایی نظری حجامت و جراحی‌های کوچک و کشیدن دندان، کیسه‌کشی، صابون‌زنی، مشت‌ومال، خال‌کوبی، حنا بستن و … را نیز انجام می‌دادند .
غرفه عطاری:
درگذشته، عطاری بنیان طب سنتی این سرزمین را تشکیل می‌داده‌اند. در شهرستان جاجرم نیز با دارابودن پوشش گیاهی متنوع، کوهپایه‌ها و دشت‌های آکنده از انواع گیاهان دارویی این موضوع اهمیت دوچندان داشته است. از مهمترین گونه‌های دارویی می‌توان ازکانی، گل گاوزبان، اسطوخودوس، آنغوره، مخلصه، آویشن، کاکوتی و … را نام برد که در غرفه عطاری با فضا آرایی زیبایی بخشی از گیاهان دارویی به‌نمایش‌درآمده است.
غرفه شخصیت‌های جاجرم:
به‌منظور آشنایی هرچه بیشتر با شرح‌حال بزرگان این دیار، غرفه شخصیت‌های جاجرم برپا شده است و در کنار تندیس‌های به‌نمایش‌درآمده در این موزه، اطلاعاتی پیرامون شخصیت‌ها، ارائه شده است.
غرفه محرم:
آیین‌های محرم از نمادین‌ترین آیین‌های مذهبی هستند که تک‌تک اجزا و عناصر آنها در جامعه و افراد نهادینه شده است. در ایام عزاداری‌های امام حسین (ع) در شهر و روستاهای شهرستان جاجرم آیین‌های متعددی برگزار می‌شود و در هر یک از این مراسم و آئینها تلاش می‌شود گوشهای از قیام امام حسین (ع) به نحوی بازسازی و تجلی پیدا کند. به همین منظور غرفه‌ای از نمادهای آیین‌های محرم و صفر در نظر گرفته شده است.
غرفه باستان‌شناسی:
وجود تپه‌ها و محوطه‌های پیش‌ازتاریخ همچون تپه حیدران، تپه پهلوان جاجرم و همچنین محوطه چلو نخواست به‌عنوان یکی از وسیع‌ترین محوطه‌های پیش‌ازتاریخ در شمال شرق ایران با قدمت چندین هزارساله و عبور شاهراه‌های اصلی در دوران تاریخی، نشانگر اهمیت منطقه و انجام مبادلات فرهنگی و تجاری از دیرباز بوده است که نتایج کاوش‌های باستان‌شناسی علمی اخیر نیز این موضوع را تأیید کرده است.
در این غرفه سفالینه‌های مربوط به دوران پیش‌ازتاریخ با قدمت چندهزارساله که شامل ظروف نگهداری مایعات و غذا است و همچنین سکه‌ها و اشیای مربوط به دوران اسلامی که از منطقه به‌دست‌آمده و یا توسط مردم فرهنگ‌دوست شهرستان تحویل گردیده، در معرض نمایش است.
صنایع‌دستی (جوراب‌بافی)
صنایع‌دستی در استان خراسان شمالی که سکونتگاه اقوام مختلف کرد، ترکمن، ترک، کرمانج، فارس و تات است از تنوع و گونه‌گونی کم‌نظیری برخوردار است. نمدبافی، کلاه کرکی، سفره محلی (گلیم) ، قالیبافی، تابلوفرش، پارچه‌بافی (چادرشب) که توسط مردم این شهرستان بافته می‌شود.