ناصر خسرو قبادیانی، شاعر و جهانگرد معروف ایرانی که در سال 444 هجری قمری به شهر اصفهان سفر کرده بود، در سفرنامه ی خود در توصیف شهر اصفهان و مسجد جامع این شهر اینچنین اورده است: “… شهری است بر هامون نهاده، آب و هوایی خوش دارد… و در میان شهر مسجد آدینه بزرگ و نیکو ساخته شده است” .

صدها سال پیش ناصر خسرو در سفرنامه اش از زیبایی و عظمت مسجد جامع اصفهان سخن گفته بود؛ امروز ما در سفرنامه ی گشت تور قصد داریم همچون ناصرخسرو از این مسجد تاریخی دیدن کنیم و این شاهکار معماری ایرانی-اسلامی را بهتر مورد بررسی قرار دهیم. پس با ما همراه باشید.

معرفی:

مسجد جامع اصفهان که به آن مسجد جامع عتیق و مسجد جمعه (مسجد آدینه) نیز می گویند، یکی از برجسته ترین بناهای تاریخی و مذهبی در شهر اصفهان است که همچون یک کتاب تاریخِ مصور سیر تحول و تکامل معماری ایرانی-اسلامی را برای ما بازگو می کند. قدمت مسجد جامع اصفهان به قرن دوم هجری قمری باز می گردد و در طول عمر خود شاهد فراز و فرودهای بسیاری بوده است. این اثر در سال 1310 هجری شمسی در لیست آثار ملی ایران و در سال 1390 نیز در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

تاریخچه:

همانطور که پیشتر گفته شد، مسجد جامع اصفهان را می توان کتاب تاریخ معماری ایرانی-اسلامی دانست؛ چرا که این مسجد در طول 12 قرن تغییرات بسیاری را به خود دیده، در هر دوره بخش هایی به آن افزوده شده که باعث تکامل آن نسبت به دوره های قبل گردیده است. اگر بخواهیم تاریخ مسجد جامع اصفهان را به تفصیل توضیح دهیم، نیاز به ده ها صفحه است و هدف ما نیز تشریح کامل تاریخ این بنا نیست، چرا که این کار از صبر خوانندگان خارج است. اما در ادامه تلاش کرده ایم، سرگذشت این مسجد با شکوه را مختصر و مفید برای شما توضیح دهیم:

• در سال 156 هجری قمری و در زمان خلافت ابو جعفر منصور (دومین خلیفه ی عباسی) مسجدی بسیار ساده از جنس خشت خام و متناسب با جمعیت شهر در ضلع شمال غربی میدان مرکزی شهر اصفهان قرار داشت. گفته می شود این مسجد بر روی بقایای یک آتشکده ساخته شده بود.

• در سال 226 هجری قمری و در زمان خلافت معتصم (هشتمین خلیفه ی عباسی ) مسجد جامع پیشین را که در اثر گسترش شهر و افزایش جمعیت دیگر پاسخگوی نیازهای جامعه نبود، تخریب کردند و با خریدن زمین ها و خانه های اطراف آن، مسجدی بزرگتر به مساحت حدود یک هکتار احداث نمودند. از دیگر اقدامات در این دوران می توان به اصلاح جهت قبله و ساخت کتابخانه برای مسجد اشاره کرد.

• در قرن های پنجم و ششم هجری قمری (قرن های یازده و دوازده میلادی) تحولات اساسی در بنای مسجد رخ داد که مهمترین آنها ساخت گنبد نظام الملک واقع در ضلع جنوبی و ساخت گنبد تاج‌الملک واقع در ضلع شمالی مسجد بود. گنبد تاج‌الملک که مردم محلی به آن “گنبد خاکی” نیز می گویند، دقیقا مقابل گنبد نظام الملک واقع شده است.

• در دوران سلجوقی، مسجد جامع اصفهان شاهد تغییرات بسیار مهم و اساسی بود؛ در این دوران معماران ایرانی با ساخت چهار ایوان در ضلع‌های شمالی، جنوبی، شرقی و غربی مسجد مبدع سبکی جدید در ساخت مسجد بودند که به “مسجد ایرانی” شهرت یافت و با این کار از الگوی “مسجد عربی” فاصله گرفتند. بعدها الگوی مسجد ایرانی در ساخت سایر مساجد کشور نیز بکار رفت. این چهار ایوان محلی برای جلوس پادشاه و برگزاری نماز و تحصیل طلاب بود.

• در سال 515 هجری قمری، فرقه ی اسماعیلیان که تحت فشار حکومت قرار داشتند، مسجد جامع اصفهان را به آتش کشیدند و بر اثر این آتش سوزی بخش اعظمی از مسجد شامل کتابخانه ی بزرگ آن از بین رفت. حکایت این آتش سوزی در کتیبه ای به خط کوفی در شمال شرق مسجد به چشم می خورد.

• در دوره های ایلخانیان، مظفریان، تیموریان و صفویان نیز مسجد جامع اصفهان بر نتیجه ی بازسازی ها و یا نزاع ها دستخوش تغییرات متعدد شد.

• در دوران قاجار نیز از آنجا که پایتخت به شهر تهران منتقل شده بود، مسجد جامع اصفهان اهمیت گذشته ی خود را از دست داد. بنابراین در این دوران تنها چند بازسازی محدود در مسجد انجام شد.

• مسجد جامع اصفهان در سال 1310 هجری شمسی جز آثار ملی ثبت گردید و هر سال بودجه ای برای حفظ و نگهداری از آن اختصاص داده شد.

• پس از انقلاب نیز مرمت و بازسازی مسجد اصفهان ادامه یافت. اما متاسفانه در اسفند ماه سال 1363 بمبی از بمب افکن های عراقی در شبستان جنوب شرقی مسجد فرود آمد و باعث ویرانی گسترده ی این قسمت و سایر قسمت های مسجد شد.

• سرانجام در سال 1390 و پس از تلاش های بسیار مسجد جامع اصفهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

 

معماری مسجد جامع اصفهان:

در ساخت مسجد جامع اصفهان از سبک های مختلف معماری استفاده شده است و حتی می توان ردپای سبک های معماری کشورهای همسایه را نیز در آن یافت. به همین دلیل مسجد جامع اصفهان یکی از آثار باشکوه معماری در ایران است که با مطالعه ی آن می توان با سبک های مختلف معماری این مرز و بوم در دوره های مختلف آشنا شد.

مسجد جامع اصفهان در گذشته دارای ده ورودی بوده است که به منظور دسترسی راحت تر مردم به مسجد، احداث شده بودند. امروزه اما تنها ورودی جنوب شرقی باز است و سایر ورودی ها برای حفظ بنا مسدود گشته اند.

 صحن اصلی مسجد جامع اصفهان مستطیل شکل و با ابعاد تقریبی ۷۰×۶۰ متر است. این صحن چهار ایوان دارد که در میانه ی هر یک از چهار ضلع مسجد قرار گرفته اند. این چهار ایوان در دوران سلجوقی بر اساس سبک رازی ساخته شدند و جهت جلوس پادشاه و تحصیل طلاب مورد استفاده بودند.

چهار ایوان مسجد جامع اصفهان عبارتند از: ایوان درویش واقع در ضلع شمالی، ایوان صاحب واقع در ضلع جنوبی، ایوان استاد واقع در ضلع غربی و ایوان شاگرد واقع در ضلع شرقی. در کنار این چهار ایوان، رواق ها، غرفه های دو طبقه و دو حوض آب، یکی در مرکز و دیگری در شمال صحن، از دیگر مشخصه های صحن اصلی این مسجد اند. در ادامه هر یک از اضلاع صحن اصلی مسجد را به اختصار معرفی خواهیم کرد:

ضلع شمالی:

ضلع شمالی مسجد جامع اصفهان از ایوان درویش (صفه درویش)، مدرسه ی مظفری، چهلستون، شبستان و چندین کتیبه یادگار دوران سلجوقی تشکیل شده است. مهم ترین مشخصه ی این ضلع را می توان گنبد تاج الملک دانست که به آن گنبد خاکی نیز می گویند. گنبد تاج الملک ابتدا خارج از مسجد قرار داشت، اما با گسترش مسجد به بخشی از آن تبدیل گشت. گنبد تاج الملک از گنبد نظام الملک ( واقع در ضلع جنوبی مسجد) کوچکتر است، اما تزئینات و نقوش زیبای به کار رفته در آن در کنار ظرافت و تناسب طراحی،  بر ارزش آن افزوده است. پروفسور “آرتور آپهم پوپ” -باستان شناس و مورخ شهیر آمریکایی- در سفر به شهر اصفهان و بازدید از مسجد جامع این شهر، درباره ی گنبد تاج الملک اینچنین می نویسد:

” من آن روز وقتی به تماشای مسجد جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبد قرار گرفتم، متوجه شدم که تمام وجودم در تسخیر گنبد و مسجد است… من از آن به بعد بارها به مسجد رفتم و با تماشای گنبد این مسجد، زبان به تحسین گشودم و عشق و علاقهٔ خود را به اصفهان و ایران، روزافزون دیدم… می‌خواهم که جسدم را در این خاک مقدس دفن کنند “

کارگر، عبدالرضا (۱۳۹۵). مسجد جامع عتیق، موزه‌ای از دُر و عقیق

جالب است بدانید وجه تسمیه ی ایوان شمالی به فردی به نام “درویش محمد” (جد مادری علامه مجلسی) بازمی گردد که تابستان ها در این ایوان علوم دینی و حدیث را تدریس می کرده است. از این رو ایوان شمالی به ایوان درویش شهرت یافته است.

ضلع جنوبی:

ضلع جنوبی مسجد جامع اصفهان با دو مناره به ارتفاع سی و پنج متر که در طرفین ایوان صاحب (صفه صاحب) واقع شده اند، از دیگر اضلاع مسجد متمایز شده است و می توان آن را به راحتی تشخیص داد. مشخصه ی دیگر ضلع جنوبیِ مسجد گنبد نظام الملک است که دقیقا روبروی گنبد تاج الملوک (واقع در ضلع شمالی) قرار دارد. از دیگر بناهای موجود در ضلع جنوبی می توان به دو چهلستون متعلق به دوران سلجوقی، شبستان صفوی و دو کتیبه متعلق به شاه تهماسب صفوی و شاه اسماعیل یکم اشاره کرد. ایوان ضلع جنوبی به افتخار “صاحب بن عماد” -نویسنده، شاعر و وزیر شیعه‌ مذهب دربار رکن الدوله دیلمی- که در این مکان تدریس می کرده، به صفه صاحب شهرت یافته است.

ضلع غربی:

ضلع غربی از مسجد و محرابی تشکیل شده است که در زمان سلطان محمد خدابنده-الجایتو (هشتمین سلطان سلسله ایلخانیان) ساخته شده اند. محراب الجایتو دارای گچبری های بسیار زیبا و خیره کننده ای است که اوج مهارت هنرمندان آن زمان را نشان می دهد و از آن به عنوان زیباترین محراب دوره ی ایلخانیان یاد می شود. در سمت راست این محراب منبری دیده می شود که با هنر منبت کاری تزئین شده و به باور بسیاری زیباترین منبر در کل مسجد جامع است. شبستان زمستانی بیت الشتاء ، مسجد مصلی و کتیبه های متعلق به شاهان صفوی از دیگر عناصر به کار رفته در معماری ضلع غربی هستند. ایوان استاد که به آن “صفه استاد” نیز می گویند، در ضلع غربی قرار گرفته و همچون ایوان جنوبی(ایوان صاحب) از مقرنس های درشت با طاق های گهواره ای تشکیل شده است. دلیل نامگذاری ایوان غربی به “صفه استاد” به این علت است که ساخت آن در زمان سلجوقیان توسط یک استاد معمار انجام شد و شاگرد این استاد نیز بعدا ایوان ضلع شرقی را ساخت. به همین دلیل ایوان غربی به ایوان استاد و ایوان شرقی به ایوان شاگرد شهرت یافته اند. بر بالای ایوان استاد، گلدسته ای برای گفتن اذان به چشم می خورد.

ضلع شرقی:

ضلع شرقی مسجد جامع اصفهان در قرن 8 هجری قمری بنا شد و در طول تاریخ دستخوش تغییرات متعددی بوده است. عمده ی این تغییرات به دوران شاه سلیمان صفوی باز می گردد و کتیبه ی مربوط به این تعمیرات را می توان در ایوان شرقی مشاهده کرد. دروازه ‌ای در این قسمت دیده می شود که ورودی فعلی مسجد از آن جاست. تزئینات دوران قاجار نیز در این ضلع به چشم می خورد. همچون سایر اضلاع دیگر مسجد در وسط ضلع شرقی نیز ایوانی ساخته شده است که به ایوان شاگرد شهرت دارد. ضلع شرقی مسجد جامع اصفهان همچنین شامل دو شبستان، یک محراب، شاه نشین و مدرسه است.

همانطور که پیشتر اشاره شد، مسجد جامع اصفهان را می توان نمونه ی بارز هنر ایرانی و کتاب تاریخ معماری ایرانی – اسلامی دانست که به عنوان الگو و سرمشق برای بناهای بعد از خود به کار گرفته شده است. تنوع و تعداد عناصر به کار رفته در این مسجد بسیار زیاد است و امکان پرداختن به همه ی قسمت ها و زوایا و خفایای آن در این مقاله وجود ندارد. بنابراین از شما دعوت می کنیم برای شناخت بهتر این مسجد، در سفر به شهر اصفهان بازدید از مسجد جامع را حتما در برنامه ی خود قرار دهید.

بازدید از مسجد جامع اصفهان

آدرس: میدان قیام، خیابان مجلسی ، آخر بازار بزرگ

ساعات بازدید: هر روز از ساعت 9 الی 12- 14 الی 17

• جاذبه های گردشگری اصفهان

منارجنبان یکی دیگر از جاذبه های گردشگریِ اصفهان است که در غرب این شهر واقع شده است. در این بنای تاریخی بر خلاف سایر بناهای تاریخی شهر اصفهان، با کاشی کارهای هفت رنگ، مقرنس کاری های باشکوه و یا حکاکی ها و گچبری های چشم نواز مشابه آنچه در مسجد شیخ لطف الله و یا مسجد امام وجود دارد، روبرو نیستیم، بلکه تنها ایوانی خشتی با نمایی آجری و دو مناره را مقابل خود خواهیم دید. اما چیزی که منارجنبان را از دیگر بناهای تاریخیِ شهر اصفهان متمایز می کند، تزئینات و نمای به کار رفته در آن نیست، بلکه ساختار و مهندسی منحصر به فرد آن است:

بنای منارجنبان همانطورکه از نامش پیداست، به جنبش و حرکت مناره ها اشاره دارد. به بیان بهتر این بنا به گونه ای ساخته شده است که با تکان دادن یکی از مناره ها، مناره ی دیگر نیز تکان می خورد. این لرزش کاملا محسوس است و حتی کل ساختمان نیز دچار لرزش می شود. ممکن است باور این موضوع، برای بسیاری از گردشگران خارجی و یا ایرانی هایی که از منارجنبان بازدید نکرده اند، کمی دشوار باشد، چرا که سوالات زیر در ذهن مطرح می گردد:

1. چه کسی مناره را می لرزاند و چگونه؟
2. چگونه لرزش مناره ی اول باعث لرزش مناره ی دوم می شود؟
3. آیا این لرزش باعث تخریب بنا نمی شود؟

  در ادامه با ما همراه باشید تا بیشتر با این شاهکار معماری آشنا شویم و پاسخ سوالات فوق را متوجه شویم.

معرفی منارجنبان اصفهان

منارجنبان بنایی خشتی در غرب اصفهان است که در سال 716 هـ.ق بر روی قبر عمو عبدالله کارلادانی ساخته شده و از این رو به آرامگاه شیخ عبدالله کارلادانی شهرت یافته است. عمو عبدالله کارلادانی یکی از عارفان قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری قمری بود که در دوره سلطان محمد خدابنده الجایتو (هشتمین سلطان سلسله ی ایلخانان)  زندگی می کرده است. عمده ی شهرت این بنا به خاطر لرزش مناره های آن می باشد. منارجنبان در سال 1321 با شماره 349 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.

معماری منارجنبان

بنای منارجنبان به شکل یک زیارتگاه بر روی آرامگاه شیخ عبدالله کارلادانی ساخته شده است و از یک ایوان به ارتفاع 10 متر،  دو ستون به شکل مناره با ارتفاع 17 متر و صحن پیرامون تشکیل شده است. فاصله ی این دو مناره از یکدیگر9 متر و محیط هر مناره نیز 4.5 متر می باشد. منارجنبان یکی از آثار تک ایوانی متعلق به دوران ایلخانی است که در سبک مغولی ساخته شده است، اما شکل مناره‌ها نشان می‌دهد که چند سال بعد و در دوره ی صفویان ساخته شده اند. درون مناره ها نیز پلکانی مارپیچ با 17 پله ساخته شده است که دسترسی به پشت بام و  بالای مناره ها را ممکن می سازد. دو اتاق کوچک موسوم به “چله خانه” از دیگر قسمت های بنای منارجنبان می باشد. چله خانه مکانی بوده است که در گذشته های دور عرفا و پارسایان به مدت چهل شب با هدف تزکیه و تصفیه ی نفس خود گوشه نشینی می کرده اند.

 برای تزئین منارجنبان از کاشی کاری به شیوه ی مغولی استفاده شده است؛ ایوان با خطوط ظریف و نقش های ستاره ای و کاشی های لاجوردی آراسته شده است و طاق ورودی با نواری از کاشی های فیروزه ای رنگ زینت یافته است. مناره ها نیز با کاشی های کوچک مربعی شکل در رنگ های مشکی، آبی و فیروزه ای در اشکال زیگزاگی و افقی که یادآور مفاهیمی عرفانی است، تزئین شده اند.

 مناره ها چگونه می لرزند؟

همانطور که گفته شد، عمده ی شهرت منارجنبان به خاطر حرکت و لرزش مناره ها می باشد. برای این کار فردی به نام”جنباننده” در فاصله های زمانی معین از طریق پلکان درون مناره ها بالا می رود و با قدرت بدنی خود، مناره را به لرزش درمی آورد. بر اثر این فشار، مناره به نوسان در می آید و همزمان با آن مناره ی دیگر نیز به نوسان درمی آید. در واقع کل ساختمان دچار لرزش و نوسان می شود، اما تنها نوسان مناره ها قابل مشاهده است و برای مشاهده ی لرزش بنا، معمولا لیوان آبی را بر روی قبر “عمو عبدالله” قرار می دهند تا از طریق لرزش آب درون لیوان متوجه لرزش کل بنا شوند. شایان ذکر است در سال های دور، بازدیدکنندگان خود می توانستند از پله های درون مناره بالا بروند و آن را تکان دهند، اما در حال حاضر به خاطر حفاظت بهتر از بنا اجازه ی این کار داده نمی شود و تنها جنباننده، مناره را می لرزاند.

علت لرزش مناره ها چیست؟

بسياري از معماران و مهندسان درباره ی جنبش مناره ها و فرونریختن ساختمان اظهار نظرهای فني و مهندسي کرده اند، برخی از افراد نیز بر این باورند که توجیح علمی برای جنبش مناره ها وجود ندارد و حتی تعدادی نیز، جنبش مناره ها و فرونریختن ساختمان را به عناصرغیرعلمی همچون کرامات نسبت می دهند.

 به طور کلی برخی از متخصصین و کارشناسان، ساختار سازه و معماری ویژه ی آن را علت حرکت مناره ها ذکر کرده اند. آنها بر این باورند که استفاده از مصالح ساختمانی بسیار سبک در قسمت های بالائی، ارتفاع کم مناره ها، وجود فاصله بین هر مناره و ساختمان، کلاف های چوبی که در قسمت‌های بالا و پائین هر یک از دو منار به کار رفته است وهمچنین پدیده فیزیکی به نام تشدید ( رزونانس )، عامل موثر در حرکت دادن مناره ها به شمار می رود.

 به عبارت بهتر می توان گفت بنای منارجنبان همچون یک دیاپازون عمل می کند. دیاپازون وسیله ای است فلزی به شکل U که انتهای آن به یک پایه وصل شده است و اگر ضربه ای به یکی از شاخه های این وسیله وارد شود، ارتعاش تولیدشده نخست به قسمت مرکزی و سپس به شاخه ی دیگر می رسد و باعث می شود کل دیاپازون بلرزد. مناره های منارجنبان نیز عملکردی شبیه به شاخه های دیاپازون دارند، به گونه ای که با لرزیدن یکی از مناره ها، نخست قسمت مرکزی (ساختمان) و سپس مناره ی دیگر دچار نوسان و لرزش می شوند. نکته ی حائز اهمیت در این است که اگر ارتفاع و وزن مناره ها برابر نبود این لرزش اتفاق نمی افتاد و این موضوع گواهی بر دانش فنی بسیار بالای معماران منارجنبان در قرن ها پیش بوده است.

چرا با وجود نوسان ها و لرزش های شدید در طول قرن های متمادی این بنا فرو نریخته است؟

استفاده از آجرهایی که ضریب ارتجاعی بالاتری نسبت به آجرهای دیگر دارند و همچنین به کار بردن مصالحی که حالت چسبندگي دارند، مانع از فرو ريختن مناره ها در اثر لرزش هاي مکرر شده است. همچنین وجود شیارهایی بین بخش های مختلف ساختمان سبب شده است تا در هنگام لرزشِ مناره ها، بنا فضای کافی برای جا به جا شدن داشته باشد.

منارجنبان های دیگر…

شایان ذکر است منارجنبانِ اصفهان تنها بنا با قابلیت لرزش نیست و در شهر ها و کشورهای دیگر نیز منارجنبان وجود دارد. اما موردی که منارجنبان اصفهان را از ساير مناره هاي متحرك متمایز می کند، این است که علاوه بر حرکت مناره ها ساير قسمت هاي بنا نيز حركت مي كند. همچنین از آنجا که این دو مناره در مقایسه با منارهای دیگر، سبک تر و باریک تر ساخته شده اند، حرکت و جنبششان محسوس تر است و بهتر دیده می شود.

 منارجنبان خرانق در اردکان یزد (متعلق به دوره ی سلجوقی) یکی دیگر از منارجنبان های معروف در ایران می باشد. همچنین مناره های مسجد جامع نیشابور (شهر کهن) ویژگی منارجنبان داشته اند (این مسجد قرن ها پیش بر اثر زلزله نابود شده است و امروزه اثری از آن وجود ندارد).  برخی از جهانگردان نیز در مشاهدات خود، مناره هایی را معرفی کرده اند که همین ویژگی را داشته اند؛ ابن بطوطه در سفرنامه ی خود نقل کرده است که مسجد امام علي (ع) در شهربصره هفت مناره داشته است که یکی از آنها متحرک بوده است و خود او حركت این مناره را شخصا آزمايش كرده است.

حکيم ابوالقاسم محمد بن محمد کلبي نیز مي گويد: “در يکي از شهرهاي اسپانيا در اندلس، يکي از مسجد جامع هاي آن را ديدم که موقع تکان دادن به جنبش در مي آيد؛ يعني بدون اينکه دعا يا حرفي گفته شود. من خود بر بام آن مسجد رفته و جمعي نيز با من بودند. چوب هايي که در موقع تکان دادن مي گيرند در دست گرفتم و تکان دادم، چنان به حرکت در آمد که من به ايشان اشاره کردم که از جنباندن آن دست بردارند.”

مقبره ی عمو عبدالله کارلادانی

عمو عبدالله کارلادانی یا عمو عبدالله سقلابی ( صقلایی) یکی از زاهدان و پرهیزکاران در قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری قمری  هجری قمری بود است که در سال 716 هجری قمری مقارن با اواخر سلطنت سلطان محمد الجایتو چشم از جهان فروبست.  آرامگاه وی در منارجنبان واقع شده است و بر روی قبر او سنگی بزرگ از جنس مرمر قرار دارد که سوره ی یاسین به صورت برجسته با خط ثلث بر روی آن حکاکی شده است. بر سنگ مزار وی چنین نوشته شده‌است:

“هذا قبر الشیخ الزاهد المتورع السعید المتقی عمو عبذالله بن محمد بن محمود سقلا رحمه الله علیه و نور فی السابع عشره من شهر ذی حجه سنه ست عشره و سبعمائه”

آدرس: اصفهان، خیابان آتشگاه، محله کارلادان

ساعات بازدید: از ساعت 9 الی 17

معمولا مناره ها را دوبار صبح و دوبار بعد از ظهر در صورت حضور بازدیدکننده در محوطه به لرزش در می آورند.  در ایام پربازدید همچون نوروز دفعات لرزش بیشتر می شود.

هزینه بازدید:  شهروندان ایرانی 5000 تومان، شهروندان خارجی 50000 تومان

احترام به ادیان ابراهیمی و باورهای مذهبی آنان از دیرباز یکی از ویژگی های مردم ایران زمین بوده است؛  این خصیصه ی اخلاقی باعث شده تا پیروان ادیان مسیحیت و یهودیت در ایران، آموزه های دینی و مراسم های مذهبی خود را به راحتی و با آسودگی خاطر برگزار کنند و به ساخت اماکن مذهبی خود (کلیسا ها و کنیسه ها) و توسعه و گسترش آنها مبادرت ورزند. یکی از این اماکن مذهبی که همچون یاقوتی زیبا در دل شهر اصفهان جای گرفته و از گذشته های دور تا به امروز به بخشی از هویت فرهنگی این شهر تبدیل گشته است، کلیسا وانک یا کلیسای نجات دهنده ی مقدس می باشد. این بار در سفرنامه ی گشت تور شما را به جلفا -محله ی ارمنی نشین شهر اصفهان– می بریم و از زیباترین کلیسای ایران بازدید می کنیم.

معرفی:

کلیسای وانک شهر اصفهان، بزرگترین، زیباترین و شناخته شده ترین کلیسای ایران است که در منطقه ی جلفا -محله ی ارمنی نشین شهر اصفهان- قرار دارد. نام اصلی این کلیسا در زبان ارمنی “آمنا پرکیچ” به معنی “کلیسای نجات دهنده ی مقدس”  است و گفته می شود نام آن از کلیسای “سورپ آمنا پرکیچ وانک” واقع در منطقه ی نخجوان گرفته شده. وانک در زبان ارمنی به معنی صومعه است. این کلیسا یکی از 13 کلیسای باقی مانده در محله ی جلفای شهر اصفهان است که از قرن 17 میلادی برای ما به یادگار باقی مانده اند.

اهمیت کلیسای وانک تنها به نقش مذهبی آن در برگزاری آیین های دین مسیحیت و تعلیم و تربیت راهبان و کشیشان محدود نمی شود، بلکه امور اداری و قضاییِ ارامنه ی شهر اصفهان و جنوب ایران در گذشته در این کلیسا حل و فصل می شده اند و این مهم همچنان نیز ادامه دارد. همچنین جالب است بدانید علاوه بر نقش مذهبی و اجتماعی کلیسای وانک، نقش فرهنگی آن نیز نه تنها برای ارامنه بلکه برای تمامی ایرانیان حائز اهمیت است، چرا که نخستین چاپخانه با ماشین چاپ در ایران در کلیسا وانک تاسیس شد و این رویداد مهم بر اهمیت این کلیسا افزود. علاوه بر چاپخانه، موزه ی کلیسا وانک و بنای یادبود هولوکاست ارامنه از دیگر مولفه های فرهنگی در محوطه ی کلیسا وانک هستند که جایگاه این کلیسا را در فرهنگ و تاریخ شهر اصفهان نشان می دهند؛  این جایگاه رفیع مذهبی، اجتماعی و فرهنگیِ کلیسای وانک سبب شد تا این کلیسا در دیماه 1310 شمسی با شماره 85 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شود .

تاریخچه ی کلیسا وانک:

اگر بخواهیم تاریخچه ی کلیسای وانک را شرح دهیم، نخست لازم است به کشور ارمنستان حوالی سال 1603 میلادی  (982 شمسی) سفر کنیم. در این سال شاه عباس اول با هدف بازپسگیری اراضی شمالی ایران که در تصرف نیروهای دولت عثمانی بود، به همراه سپاهیانش از شهر اصفهان به سمت شهر ایروان حرکت کرد. شاه عباس اول و لشکریانش موفق شدند نیروهای عثمانی را از مناطق اشغالی بیرون برانند و بر آن مناطق مسلط شوند. پس از چند ماه شاه عباس اول تصمیم گرفت به شهر اصفهان باز گردد و از آنجا که احتمال می داد نیروهای عثمانی او و ارتشش را در مسیر بازگشت تعقیب کنند، دست به کار دوراندیشانه‌ای زد؛ شاه عباس اول دستور داد تا “سیاست زمین سوخته” را در مسیر بازگشت اجرا کنند و بدین ترتیب لشکریان شاه عباس بیشتر شهرها و روستاهای ارمنی نشین ارمنستان و دشت آرارات را ویران کردند و مزارع را آتش زدند، تا از این طریق مانع از پیشروی سریع نیروهای عثمانی شوند. این عمل باعث می شد که نیروهای عثمانی با کمبود آذوقه روبرو شوند و از سرعت پیشروی آنها کاسته گردد.

 البته شاه عباس اول دستور داد ارامنه ی ساکن این مناطق به ایران کوچانده شوند. ارامنه نیز که از یک سو خانه و کاشانه ی خود را از دست داده بودند و از سوی دیگر خطر هجوم نیروهای عثمانی آنها را تهدید می کرد، چاره ی دیگری نیافتند و همراه با ارتش شاه عباس اول به سمت ایران روانه شدند. متاسفانه در جریان این کوچ اجباری بسیاری از افراد سالخورده، کودکان و بیماران که توانایی پیمودن مسیر را نداشتند، جان خود را از دست دادند. در یک نمونه هنگام عبور از رود خروشان ارس، از 350 هزار ارمنی، نزدیک به سیصد هزار تن از آنان در رودخانه غرق شدند.

سرانجام پس از تحمل سختی های بسیار، شاه عباس اول و سپاهیانش به همراه ارامنه به شهر اصفهان رسیدند و شاه عباس دستور داد تا زمین هایی در منطقه ی جلفای شهر اصفهان جهت اسکان به آنها اهدا شود. بدین ترتیب ارامنه در شهر اصفهان ساکن شدند و پس از مدتی تصمیم گرفتند تاسیسات اجتماعی و بناهای مذهبی خود را در این شهر بنا کنند. بدین منظور در سال 1605 میلادی کلیسایی کوچک در محل فعلی کلیسا وانک ساختند. این کلیسا به مدت پنجاه سال مورد استفاده قرار گرفت و پس از آن به علت کوچک و نامناسب بودن، به خواست و تشویق *خلیفه ی آن زمان – داویر اول- تخریب گردید و به جای آن کلیسایی جدید با کمک های مالی ارامنه ی ساکن جلفا تاسیس شد. ساخت این کلیسای جدید در سال 1655 میلادی برابر با سال 1034 هجری شمسی و در زمان سلطنت شاه عباس دوم آغاز گردید و پس از 9 سال در 1664 میلادی (1043 هجری شمسی) به پایان رسید. از آنجا که ارمنیان در گذشته در جلفای نخجوان کلیسایی با نام “سورپ آمنا پرکیچ وانک” داشتند، نام “آمنا پرکیچ” به معنی “کلیسای نجات دهنده ی مقدس” را بر کلیسای تازه تاسیس خود نهادند. پس از اتمام ساخت بنای کلیسا وانک، کتیبه ای با کاشی های لاجوردی و خط طلایی بر سر در ورودی غربی کلیسا نصب شد که در آن تاریخ شروع و پایان بنای کلیسا به شرح زیر ذکر شده است:

” کلیسای وانک آمنا پرگیچ در سال ۱۶۵۵ میلادی در زمان پادشاهی شاه عباس دوم و جاثلیقی «فیلیپوس» و پیشوائی خلیفه «داوید» و به یاری مردم خیر جلفا شروع شد و در سال ۱۶۶۴ میلادی به پایان رسید. ثواب عباداتی که در این کلیسا انجام می‌شود نصیب آنهایی که در قید حیاتند یا در گذشته‌اند شود. “

  *  خلیفه شخصی است روحانی که ازدواج نمی‌کند و امور ارامنه در دست اوست این شخص از ارمنستان و یا لبنان که رئوس مذهبی ارامنه اند انتخاب شده و به نقاط مختلفی که ارامنه ساکن هستند فرستاده می‌شود.

معماری و بخش های مختلف کلیسا وانک:

به طور کلی معماری کلیسا وانک شهر اصفهان را می توان ترکیبی از معماری ایرانی-ارمنی و اسلامی-مسیحی دانست. در ساخت این کلیسا عناصرِ معماریِ ایرانِ عصرِ صفوی و عناصر بناهای مذهبی مسیحیان به زیبایی و با هنرمندی تمام در هم آمیخته اند و شاهد ترکیبی کم نظیر از معماری ایرانی-ارمنی هستیم. جزئیات معماری مجموعه ی کلیسا وانک بسیار است و توصیف همه ی آنها ممکن است از صبر خوانندگان خارج باشد، از این رو در ادامه ی متن تنها به بررسی مهمترین عناصر معماری در این کلیسا می پردازیم و از بیان جزئیات پرهیز می کنیم، پس ما را همراهی کنید:

مجموعه ی کلیسای وانک شهر اصفهان در کوچه ای به همین نام در محله ی جلفا در زمینی به مساحت 8731 متر مربع احداث شده و علاوه بر ساختمان کلیسا، قسمت های دیگری همچون کتابخانه، موزه، دفاتر اداری، فضای سبز و غیره را در بر دارد.

برای احداث کلیسای وانک بر خلاف بسیاری دیگر از کلیسا های کهن ارمنی، از خشت خام به جای سنگ استفاده شده؛  دلیل این کار شاید در دسترس نبودن سنگ کافی و یا هزینه بالای آن بوده است. نمای بیرونی دیوار کلیسا وانک با طرحی ساده از آجر ساخته شده است و تزئینات خاصی که نشان دهنده ی کلیسا بودن این مکان باشد، در این دیوار دیده نمی شود.

ورودی مجموعه ی کلیسا وانک و تندیس پیرمرد مرموز

در اصلی مجموعه ی کلیسا وانک که به رفت و آمد بازدید کنندگان اختصاص دارد، در چوبی بزرگی است. بر سردر این ورودی کتبیه ای لاجوردی به چشم می خورد که نمای داخلی کلیسا را نشان می دهد و عبارت زیر بر روی این کتیبه نوشته شده است:

” دیر ناجی همگان محلی برای راهبان “

خارج از محوطه ی کلیسا وانک و درست روبروی این در چوبی در میان یک حوض آب، تندیس پیرمردی با ردایی بلند، کمی مرموز و چهره ای متفکرانه دیده می شود که یک دست خود را بر روی چند جلد کتاب گذاشته و به شیِ کوچکی که در دست دیگرش گرفته است، می نگرد.

این پیرمرد ناشناخته کیست؟ شی مرموزی که در دستش نگه داشته است، چه چیزی است؟ و چرا تندیس او را روبروی ورودی کلیسا وانک قرار داده اند؟ پاسخ همه این سوالات را در ادامه ی متن خواهید خواند. پس ما را همراهی کنید.

 

برج ساعت کلیسا وانک

بالای این درچوبی و کتیبه، برج ناقوس کلیسا قرار دارد؛ در چهار طرف این برجِ سه طبقه، چهار صفحه ی مدور ساعت به قطر 104 سانتی متر نصب شده اند و از این رو به آن برج ساعت نیز می گویند. این برج و ساعت آن در سال 1931 میلادی (1310 هجری شمسی) توسط یکی از ارامنه ی ساکن جلفا به نام “ماردیروس گوورگ هوردانانیان” به یادبود برادر مرحومش، به کلیسا اهدا شد. پیچیده شدن صدای ساعت ها و طنین ناقوس های کلیسا وانک، حال و هوایی روحانی به جلفا و مناطق اطراف می بخشد و حسی متفاوت و به یادماندنی برای بازدیدکنندگان رقم خواهد زد.

برج ناقوس کلیسا وانک

برج ناقوس کلیسا وانک،  38 سال بعد از ساختمان اصلی کلیسا ساخته شد و بر روی چهار ستون سنگی استوار گشته است. در ساخت و تزئین این بنا، از آجرهای ساده و کاشی های آبی رنگ استفاده شده و ناقوسی بر بالای آن نصب شده است. در زیر این برج، دو قبر دیده می شود که یکی از آنها متعلق به سربازی ارمنی و دیگری متعلق به یکی از پیشوایان ارمنی است.

گنبدهای کلیسا وانک

از دیگر مشخصه‌‌های معماری مجموعه ی کلیسای وانک می‌توان به گنبدهای کلیسا اشاره کرد؛ بر روی بام ساختمان اصلی کلیسا، دو گنبد -یک گنبد کوچک و یک گنبد بزرگ- قرار گرفته اند. گنبد کوچک بر بالای محل تجمع مردم و گنبد بزرگ بر فراز محراب کلیسا ساخته شده است. نکته ی مهمی که در معماری گنبد بزرگ کلیسا دیده می شود، شباهت آن به گنبد مساجد ایرانی است، در حالی که گنبد کلیسا های ارمنی مخروطی شکل ساخته می شوند؛ این شباهت به گنبد مساجد ایرانی را می توان ناشی از تاثیر معماری اسلامی در ساخت این کلیسا دانست، چرا که کلیسا وانک در زمان اوج معماری ایرانی-اسلامی در عهد صفوی بنا شده است.

نمای بیرونی گنبد بزرگ کلیسا وانک بدون هیچگونه تزئیناتی از آجر ساخته شده است و ظاهر بسیار ساده ی آن، گنبد مساجد قدیمی ایرانی را تداعی می کند؛ در واقع تنها به لطف صلیبی که بر نوک گنبد نصب شده است، می توان آن را از گنبد مساجد ایرانی تشخیص داد.

 اما نمای داخلی گنبد بزرگ کلیسا وانک با کاشی های لاجوردی و طلایی رنگ زینت یافته است و اوج هنر معماران عهد صفوی را می توان در آن به نظاره نشست. در گرداگرد این گنبد بزرگ، هشت پنجره در فواصل معین از یکدیگر قرار گرفته اند و در این فواصل، نقاشی هایی با مضامین مذهبی همچون آفرینش آدم و حوا، ماجرای خوردن میوه ممنوعه توسط آدم و داستان هابیل و قابیل به چشم می‌خورند.

ساختمان اصلی کلیسا وانک؛ اقیانوسی از رنگ و نقش

ساختمان اصلی کلیسا مهمترین جاذبه ی مجموعه ی کلیسا وانک به شمار می رود که از نظر نقاشی های دیواری نه تنها در ایران بلکه در خاورمیانه نیز بی همتا است و نظیر آن را در کمتر کلیسای دیگری می توان یافت. تمامی قسمت های داخلیِ ساختمان اصلی کلیسا وانک، همچون دیوارها، طاق نماها، محراب کلیسا و به طور کلی تمامی زوایای کلیسا با رنگ روغن نقاشی و تزئین شده‌ اند.

 وقتی وارد کلیسا می شوید، کاملا از محیط بیرون جدا خواهید شد و خود را در اقیانوسی از رنگ و نقش غوطه ور خواهید یافت. به هر قسمت که بنگرید، تصاویری بسیار زیبا و هنرمندانه با جزئیاتی باورنکردنی شما را شگفت زده خواهند کرد. تصاویری که می توان ساعت ها بدون خستگی به آنها نگریست و از دیدنشان لذت برد. مشاهده ی این نقاشی های دیواری همچون ورق زدن صفحات کتاب انجیل است، چرا که در بیشتر این دیوارنگاره ها آیات و مضامین انجیل مقدس به تصویر کشیده شده اند؛ مهمترین این دیوارنگاره ها عبارتند از: تصاویر مربوط به تولد، مصلوب شدن و عروج حضرت عیسی، سجده ی سه فرزانه (پادشاه) مقابل حضرت عیسی، آزموده شدن مسیح توسط شیطان، شام آخر مسیح، روز رستاخیز، هفت طبقه ی بهشت و عذاب های دردناک دوزخ. علاوه بر این نقاشی های دیواری بسیار زیبا که توسط نقاشان برتر ارمنی خلق شده اند، هنر طلاکاری نیز در این کلیسا حائز اهمیت است و نمونه ای منحصر به فرد در میان سایر کلیسا ها به شمار می رود.

موزه ی کلیسای وانک؛ موزه ی خاچاطور گساراتسی

موزه ی کلیسای وانک در ضلع شمالی این مجموعه قرار دارد و آثار هنری و تاریخی بسیار گرانبها و ارزشمندی را در خود جای داده است. این موزه به پاس تقدیر از “خلیفه خاچاطور گِساراتسی” که نخستین چاپخانه به سبک حروف چینی در ایران و خاورمیانه را در کلیسا وانک تاسیس کرد، به موزه ی خاچاطور گساراتسی تغییر نام یافت. بعدا با خلیفه خاچاطور گِساراتسی (Ḥachatur Kesaratsi) و کارهای او بیشتر آشنا خواهیم شد.

ساختمان اولیه ی موزه در سال 1906 میلادی بنا شد و تا سال 1930 میلادی به عنوان موزه و کتابخانه مورد استفاده قرار می گرفت. در سال 1930 میلادی با راهنمایی های “سارگیس خاچاتریان” -نقاش و محقق ارمنی- در این ساختمان تغییراتی ایجاد شد و موزه ی وانک تاسیس گردید.  38 سال بعد به دلیل رشد روز افزون صنعت گردشگری و اهمیت حفظ هرچه بهتر آثار هنری، تصمیم گرفته شد، ساختمانی جدید و مطابق با اصول نوین موزه داری در ضلع شمالی کلیسا احداث گردد. موزه ی جدید که امروزه شاهد آن هستیم، بین سال های 1968 تا 1971 میلادی ساخته شد و در آن سال به پیشنهاد پیشواى روحانى ارامنه، از “آرپاک مخیتاریان” – باستان‌شناس و شرق‌شناس ارمنی – که مسئول بخش اسلامى موزه سلطنتی بروکسل بود دعوت به عمل آمد تا بر طبقه بندى و موزه آرایى اشیا نظارت داشته باشد.

بخش اعظم آثار نفیسی که امروزه در موزه ی کلیسا وانک شاهد آن هستیم، از طرف شوراى خلیفه گرى ارامنه خریدارى شده و برخی دیگر نیز از انبار کلیسا وانک و یا سایر کلیسا های دیگر جمع آوری شده است. بسیاری از اشیای عتیقه و آثار تاریخی نیز اهدایی ارامنه به موزه اند.

مقابل ورودی موزه، دو تندیس نیم تنه ی سیاه رنگ به چشم می خورند: تندیس سمت راست متعلق به ” مسروپ ماشتوتس مقدس ” (Mesrop Mashtots) -ابداع کننده ی الفبای زبان ارمنی- و تندیس سمت چپ متعلق به ” خاچاطور گِساراتسی ” (Ḥachatur Kesaratsi) – پیشوای مذهبی کلیسای وانک و موسس اولین چاپخانه به سبک حروف چینی در ایران و خاورمیانه – است.

مهمترین بخش های موزه ی کلیسا وانک:

• غرفه ی صنعت چاپ و تاریخچه ی چاپ در ایران

غرفه ی صنعت چاپ در موزه ی کلیسا وانک یکی از مهمترین و دیدنی ترین بخش های این موزه است که به معرفی ملزومات و ماشین های چاپ کتاب در قرون های گذشته اختصاص یافته؛ جالب است بدانید نخستین چاپخانه به سبک حروف چینی در ایران به همت خلیفه ” خاچاطور گِساراتسی ” (Ḥachatur Kesaratsi) – پیشوای مذهبی کلیسای وانک – و شاگردانش در این کلیسا دایر گشت و آنها توانستند اولین کتاب در ایران را در سال 1638 میلادی در این چاپخانه، چاپ کنند.

خلیفه خاچاطور گِساراتسی در سال 1630 میلادی به اروپا سفرکرد و در آنجا با صنعت چاپ آشنا شد. او پس از بازگشت به جلفا درصدد برآمد چاپخانه ای در ایران تاسیس کند. از این رو یکی از روحانیون را به اروپا فرستاد تا در این زمینه تحقیق کند. این روحانی پس از بازگشت به ایران، مشاهدات و تجربیات خود در مورد چگونگی چاپ کتاب را در اختیار خلیفه و دیگر روحانیون قرار داد و آنها توانستند با کمک استادکاران جلفا پس از تلاش های بسیار، تمامی وسایل چاپ از قبیل دستگاه چاپ، مرکب، حروف و … را بسازند.  بدین ترتیب نخستین چاپخانه به سبک حروف چینی در ایران و خاورمیانه در سال 1636 میلادی در کلیسا وانک تاسیس شد.

 سرانجام پس از یک سال و پنج ماه تلاش، نخستین کتاب با عنوان “زبور داوود” در سال 1638 میلادی در ایران به چاپ رسید، در یادداشت‌های این کتاب نوشته شده‌است:

“یک سال و پنج ماه است که روز و شب بدون وقفه با کل اعضاء حوزهٔ علمیه به کار مشغولیم، برای اینکه نه از جایی دیده‌ایم و نه استادی داشته‌ایم.”

و این سرآغاز تاریخ چاپ در ایران بود. البته قبل از این تاریخ، چاپ سنگی در ایران و تبریز رواج داشت اما این چاپخانه به سبک حروف‌چینی کار می‌کرد و از این نظر در ایران و خاورمیانه منحصربه فرد محسوب می شود.

در حال حاضر نسخه ی کپی از کتاب “زبور داوود” در موزه کلیسای وانک قرار دارد و اصل آن در موزه‌ ای در آکسفورد انگلستان نگه داری می شود. البته به غیر از این کتاب، کتاب های مذهبی دیگری در زمان خلیفه خاچاطور گِساراتسی در این چاپخانه به چاپ رسیدند که عبارتند از: “هاراتس وارگ” (1641)، “خورهر تاددر” (1641) و “ژاماگیرک آدنی” (1642). مضمون و موضوعات این کتاب ها درباره ی مراسم های مذهبی و سرگذشت پدران روحانی است.

به پاس زحمات خلیفه خاچاطور گِساراتسی در شکل گیری صنعت چاپ در ایران، نام موزه ی کلیسا وانک در سال 1391 شمسی به موزه ی خاچاطور گساراتسی تغییر نام یافت و تندیس نیم تنه ی او نیز مقابل ورودی موزه قرار گرفت.       همچنین خارج از محوطه ی کلیسا وانک و درست روبروی در ورودی در میان یک حوض آب، تندیس کامل خلیفه خاچاطور گِساراتسی با ردایی بلند و چهره ای متفکرانه دیده می شود که یک دست خود را بر روی کتاب های چاپی خود گذاشته و در حال نگاه کردن به قالب حروف‌چینی در دست دیگرش است.

• مجموعه ی یِپرم خان ارمنی

یِپرم خان ارمنی با نام کامل یـِپرم داویدیان گانتاکتسی (1291 -1247 هجری شمسی) از انقلابیون و یکی از رهبران نظامی انقلاب مشروطه بود که در آغاز جوانی به رزمندگان ارمنی پیوست و در مقابل ظلم ستمگران دولت عثمانی ایستاد. او سپس در رویداد استبداد صغیر به شهر تبریز آمد و همراه با سایر مبارزان با سپاه محمد علی شاه قاجار به نبرد پرداخت. امروزه در غرفه ای که در موزه ی کلیسا وانک به او اختصاص یافته است وسایل شخصی، عکس‌ها و مکاتبات شخصی یپرم خان به نمایش گذاشته شده اند.

• غرفه ی نسل کشی ارامنه

غرفه ی مربوط به نسل کشی ارامنه تامل برانگیز ترین و در عین حال ناراحت کننده ترین بخش موزه ی کلیسا وانک محسوب می شود که به ماجرای نسل کشی ارامنه اختصاص دارد. نسل کشی ارامنه که با نام های دیگری همچون هولوکاست ارامنه و جنایت بزرگ نیز شناخته می شود، به نابودی، کشتار برنامه ریزی شده، تبعید اجباری، تجاوز و آزار و اذیت جنسی ارمنیان توسط امپراتوری عثمانی بین سال های 1915 تا 1917 میلادی اشاره دارد. این بخش از موزه شامل تصاویر دردناک این رویداد دهشتناک، نمونه هایی از مکاتبات سلاطین عثمانی و نقشه پراکندگی کشتار ارامنه است.

در گوشه ی شمال غربی حیاط مجموعه ی کلیسا وانک نیز سازه ای با معماری خاص به چشم می خورد که به منظور یادبود کشته شدگان این نسل کشی ساخته شده است.

• غرفه ی اولین جمهوری ارمنستان

این غرفه به ماجرای شکل گیری اولین جمهوری ارمنستان بین سال های 1918 تا 1920 میلادی اختصاص یافته است. نمونه‌هایی از مدارک رسمی دولتی همچون گذرنامه‌ها، تمبرها، اسکناس‌ها، سکه‌ها و اوراق مربوط به کمک مالی ارمنیان جلفا به دولت تازه تأسیس ارمنستان در این غرفه به نمایش گذاشته شده اند.

یکی از جالب ترین آثار موزه ی وانک که در این قسمت نگه داری می شود، تارمویی متعلق به دختری 18 الی 20 ساله است که “واهرام هاکوپیان” در سال ۱۹۷۴ میلادی جمله‌ ای از کتاب تورات را به زبان ارمنی و با قلمی از جنس الماس بر روی آن نوشته ‌است. این اثر در سال  ۱۹۷۵ میلادی به موزه اهدا شده و بازدیدکنندگان می‌توانند جمله ی زیر را با میکروسکوپی که به همین منظور در محل تعبیه شده ‌است بر روی تار مو مشاهده نمایند:

” به جهت دانستن حکمت و عدل و برای فهمیدن کلمات فطانت” (از کتاب امثال سلیمان)

* فطانت به معنای زیرکی، هشیاری و دانایی است.

• مجموعه کتاب ها و نسخه های خطی

صدها جلد کتاب خطی شامل تورات، انجیل و سایر کتب مقدس در این بخش از موزه به نمایش گذاشته شده اند. برخی از این نسخ خطی بسیار قدیمی هستند و بر روی پوست نوشته شده اند؛ برخی دیگر نیز با نقاشی های مینیاتوری و هنر تذهیب، زینت یافته اند. انجیل متعلق به قرن دهم میلادی نوشته شده بر روی پوست و ترجمه یِ ارمنیِ قرآن کریم متعلق به قرن 18 میلادی، از مهم ترین آثار این بخش از موزه به شمار می روند.

• مجموعه تابلوهای نقاشی و گچبری

آثار نقاشان برتر اروپایی و ارمنی در این بخش از موزه به نمایش گذاشته شده اند. این آثار نقاشی بیشتر مضامینی مذهبی همچون میلاد مسیح، تصاویر مریم مقدس، حواریون و… را به نمایش می گذارند و بر روی چرم، فلز، کرباس و پوست ترسیم شده اند.

• مجموعه آثار فلزی

زیورآلات از جنس طلا و نقره، کمربند، قلاب شنل، سینی، انواع جعبه ی صلیب، عودسوز، ظرف روغن مقدس و ملزومات  فلزی مورد استفاده در مراسم های مذهبی کلیسا در این بخش از موزه به نمایش گذاشته شده اند.

• مجموعه ی منسوجات و دست بافته ها

در این بخش از موزه ی کلیسا وانک، لباس های مذهبی روحانیون ارمنی، پارچه های مورد استفاده در مراسم های مذهبی کلیسا و نمونه هایی از پوشاک ارامنه ی ساکن جلفا در معرض دید عموم قرار گرفته اند.

• مجموعه ی ظروف چینی و سفالی

مجموعه ی کم نظیری از ظروف چینی و سفالی در طرح ها و شکل های متفاوت در این بخش به نمایش گذاشته شده اند. برخی از این ظروف چینی متعلق به تاجران و یا شخصیت های با نفوذ ارمنی است که سفارش تولید این ظروف را به کارخانه های تولید کننده ی ظروف چینی می دادند و از این رو اسم و رسم این افراد بر روی برخی از این ظروف درج شده است.

• مجموعه ی آثار چوبی

آثارچوبیِ ساخته شده توسط برترین استادان این رشته در این قسمت از موزه به نمایش گذاشته شده است. تابلوهای منبت کاری، مبلمان، ساعت، شعمدان و سازهای مختلف برخی از این آثار را تشکیل می دهند.

• مجموعه ی فرمان ها و قرارداد ها

این بخش از موزه به قرارداد ها و فرمان های متعلق به قرون 17 تا 19 میلادی اختصاص یافته است. موضوع بیشتر این مکتوبات درباره ی مهاجرت ارامنه، امتیازات تجاری و مذهبی به ارمنیان جلفا و  همچنین چگونگی گرفتن مالیات از اهالی و تجار ساکن جلفا است.

کتابخانه ی وانک

کتابخانه ی وانک در کنار ساختمان موزه قرار گرفته و در سال 1884 میلادی تاسیس شده است. این کتابخانه هزاران جلد کتاب به زبان های ارمنی، انگلیسی، فارسی و … را در خود جای داده ، اما خدمات آن تنها مخصوص ارامنه است. غیر ارمنی ها نیز با ارائه ی معرفی نامه امکان حضور در کتابخانه را دارند.

بنای یادبود نسل کشی ارامنه

در گوشه ی شمال غربی حیاط کلیسا وانک بنای یادبود کشته شدگان نسل کشی ارامنه به چشم می خورد. این بنای یادبود از چهار ستون تشکیل شده است که در بالا به یکدیگر پیوند می خورند. این بنای یادبود در سال 1975 میلادی به مناسبت شصتمین سالگرد نسل کشی ارامنه به دست عثمانیان، توسط “آلبرت آجمیان” ساخته شد.

نسل کشی ارامنه که با نام های دیگری همچون هولوکاست ارامنه و جنایت بزرگ نیز شناخته می شود، به نابودی، کشتار برنامه ریزی شده، تبعید اجباری، تجاوز و آزار و اذیت جنسی ارمنیان توسط امپراتوری عثمانی بین سال های 1915 تا 1917 میلادی اشاره دارد.

ساختمان های اداری

همانطور که پیشتر در ابتدای متن گفته شد، در گذشته امور اداری و قضایی ارامنه ی شهر اصفهان و جنوب ایران همچون تنظیم سند ازدواج، ثبت فوت و تولد، شکایات و رسیدگی به آنها در کلیسا وانک انجام می شده است و این امر در حال حاضر نیز ادامه دارد. ارامنه برای حل و فصل مسائل اداری و قضایی خود به ساختمانی که در قسمت جنوبی این مجموعه و در زمان ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده است، مراجعه می کنند.

همچنین در قسمت شرقی ساختمان کلیسا و روبروی موزه ساختمانی دو طبقه به چشم می خورد که محل سکونت خلیفه ی وقت است.

آدرس:  اصفهان، چهارراه حکیم نظامی، خیابان نظرشرقی، کوچه کلیسای وانک

ساعات بازدید: هر روز از ساعت 8:30 الی 18:30 در نیمه اول سال و 8:30 الی 17:30 در نیمه دوم سال

هزینه بازدید: 10000 تومان برای شهروندان ایرانی و 50000 تومان برای شهروندان خارجی

مسجد شیخ لطف الله؛ مسجدی برای خاندان سلطنتی

ضلع شرقی میدان نقش جهان قرن هاست که میزبان یکی از زیباترین مساجدِ دنیا می باشد؛ مسجد شیخ لطف الله یکی دیگر از شاهکارهای معماری عصر صفوی است که همچون بسیاری دیگر از بناهای تاریخیِ  شهر اصفهان به دستور شاه عباس کبیر و به احترام و افتخار شيخ لطف الله جبل عاملی احداث گردید. این مسجد دیدنی بر خلاف بسیاری دیگر از مساجد، صحن و مناره ندارد و به شکل اختصاصی برای نماز خواندن شاهان صفوی و همسران آنها ساخته شده بود. مسجد شیخ لطف الله در سبک معماری اصفهانی توسط معمارِ نامی عصر صفوی -استاد محمدرضا اصفهانی- در ضلع شرقی میدان نقش جهان احداث گردید و روبروی عمارت عالی قاپو قرار دارد. این مسجدِ تاریخی در 15 دیماه سال 1310 با شماره 1050 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.

تاریخچه مسجد شیخ لطف الله

شاه عباس کبیر در سال 981 هجری شمسی (1602 میلادی / 1011 قمری) دستور داد برای تجلیل از مقام شامخ شيخ لطف الله جبل عاملی –روحانی شیعه- مسجدی در ضلع شرقی میدان نقش جهان احداث گردد. استاد محمدرضا اصفهانی که یکی از معماران نامدار عصر صفوی بود، برای ساخت این مسجد انتخاب شد و مسجد شیخ لطف الله را بر روی بقایای یک مسجد قدیمی احداث کرد. ساخت این مسجد در حدود 17 سال به طول انجامید و نهایتا در سال 998 هجری شمسی به پایان رسید. مسجد شیخ لطف الله یک مسجد درباری بود و تنها شاه و خانواده ی سلطنتی اجازه ی ورود به این مسجد را داشتند و مردم عادی برای اقامه ی نماز به مسجد شاه (مسجد امام) -واقع در ضلع جنوبی میدان نقش جهان– مراجعت می کردند. مسجد شیخ لطف الله در طول تاریخ با اسامی دیگری همچون مسجد ملا فتح الله و مسجد صدر نیز شناخته می شد، اما در نهایت به همان نام شیخ لطف الله شهرت یافت.

شيخ لطف الله جبل عاملی چه کسی بود؟

شیخ لطف الله بن عبدالکریم بن ابراهیم بن علی بن عبدالعال که اغلب با نام های شیخ لطف الله جبل عاملی و یا شیخ لطف الله میسی شناخته می شود، یکی از علمای بزرگ شیعه و فقهای قرن ده و یازده هجری قمری بود که در منطقه ی جبل عامل لبنان و شهر میس سکونت داشت. در آن زمان پادشاهان صفوی به ترویج و گسترش مذهب شیعه اهمیت بسیار می دادند و برای فقها و دانشمندان شیعه نیز ارزش بسیاری قائل بودند. از این رو برخی از این علمای شیعه همچون شیخ لطف الله جبل عاملی، شیخ حسین بن عبدالصمد حارثی -پدر شیخ بهائی- به همراه برخی دیگر از علمای شیعه به دعوت شاه عباس کبیر از لبنان به ایران مهاجرت کردند تا در گسترش مذهب شیعه سهیم باشند.

شیخ لطف الله جبل عاملی ابتدا در شهر مشهد مقدس ساکن شد و در محضر بزرگانی مانند ملا عبدالله شوشتری به تحصیل پرداخت و پس از چندی از جانب شاه عباس کبیر به خدمت آستان قدس رضوی انتخاب گردید. او پس از فتنه ی ازبکان، شهر قزوین را برای سکونت برگزید و در آنجا به تدریس علوم دینی مشغول شد. سرانجام شاه عباس کبیر که بزرگی و مقام علمی شیخ را دیده بود، او را به شهر  اصفهان دعوت نمود و دستور داد برای احترام و تجلیل از وی، مسجدی در ضلع شرقی میدان نقش جهان احداث گردد. گفته می شود شیخ لطف الله پدر زن شاه عباس بوده است و تا پایان عمرش در سال ۱۰۳۵ هجری قمری در شهر اصفهان سکونت داشت. شیخ لطف الله با شیخ بهایی معاصر بود و شیخ از وی تجلیل و احترام می نمود.

معماری مسجد شیخ لطف الله؛ مسجدی بدون مناره و صحن

استاد محمد رضا اصفهانی یکی از زبردست ‌ترین معماران دوره صفوی بود که از طرف شاه عباس کبیر ماموریت یافت تا در ضلع شرقی میدان نقش جهان مسجدی گرانقدر و در خور شخصیت شیخ لطف الله جبل عاملی احداث کند. او شیوه ی اصفهانی را برای ساخت این مسجد برگزید و نهایتا بعد از 17 سال، ساخت مسجد شیخ لطف الله را به اتمام رساند. دلیل طولانی شدن ساختِ این مسجد را می توان به خاطر به کار بردن تزئینات بی شمار آن ذکر کرد. استاد معمار به منظور زیبا سازی این مسجد از هنر کاشیکاری هفت رنگ و معرق استفاده کرده است و تابش نور آفتاب بر روی کاشی های رنگارنگ براق و  لعاب دار جلوه ای منحصر به فرد و معنوی به این مسجد بخشیده است. آنچه که مسجد شیخ لطف الله را از سایر مساجد متمایز می کند، عدم وجود صحن ورودی و مناره است که در ادامه درباره ی دلیل این موضوع و دیگر ویژگی های معماری این مسجد بیشتر توضیح خواهیم داد.

گنبد مسجد شیخ لطف الله؛ مدورترین گنبد جهان

گنبد نخودی رنگ مسجد شیخ لطف الله مدورترین گنبد جهان است که با نقوش اسلیمی به زیبایی تزئین شده است. رنگ کاشی های گنبد مسجد شیخ لطف الله با توجه به زاویه ی تابش نور خورشید بر روی آن تغییر می کند و از رنگ صورتی به بژ و نخودی در نوسان می باشد.  این گنبد به صورت دو پوسته ی پیوسته ساخته شده است و ارتفاع راس گنبد از سطح زمین 32 متر می باشد که در مقایسه با گنبد سایر مساجد کمی کوتاه تر به نظر می رسد، اما با این وجود از میدان نقش جهان به خوبی قابل رویت می باشد. این گنبد بر روی دیوارهایی بسیار مستحکم بنا شده است تا توان تحملِ وزن و فشار گنبد را داشته باشند. بر روی نمای بیرونی این گنبد و در قسمت ساقه ی آن، کتیبه ای به خط ثلث بر روی کاشی های معرق لاجوردی رنگ به چشم می خورد که سوره های شمس، انسان و کوثر بر روی آن نقش بسته است. پایین این کتیبه، 16 پنجره ی مشبک در فاصله ی 170 سانتی متری از یکدیگر ساخته شده اند که وظیفه ی روشنایی و تهویه ی هوای شبستان را بر عهده دارند.

ورودی مسجد شیخ لطف الله

ورودیِ لاجوردی و فیروزه ای رنگ مسجد شیخ لطف الله اصفهان در تضاد کامل با ساختمان های خاکی رنگ اطراف می باشد و هدف معمار از این کار، یادآوری بُعد آسمانی این مسجد در برابر بُعد زمینی ساختمان های جانبی می باشد. ورودی این مسجد که به آن جلوخان نیز می گویند، نسبت به ساختمان های اطراف با عقب نشینی همراه است و بازدید کننده گان به محض ورود به این قسمت، خود را در حریم امن الهی خواهند یافت.

مقرنس کاری های چشم نوازِ طاق ورودی و استفاده از کاشیکاری های هفت رنگ  با نقوشی از گل و بته به همراه پنجره های مشبک، اولین موردی است که در این قسمت از مسجد خودنمایی می کنند. قسمت پایینی ورودیِ مسجد شیخ لطف الله با سنگ های مرمر زرد رنگ تزئین شده است و سکوهای طرفین نیز از همین نوع سنگ می باشند. گفته می شود درِ ورودی مسجد به صورت یکپارچه از چوب چنار ساخته شده است و پس از گذشت قرن ها همچون روز اول استوار و پابرجا برای ما به یادگار باقی مانده است. بالای در ورودی نیز کتیبه ای به شکل نواری ممتمد به خط ثلث علیرضا عباسی به چشم می خورد که سال 1012 هجری قمری را نشان می دهد. بیش از این شما را در ورودی مسجد معطل نمی کنیم و وارد مسجد می شویم.

به سمت شبستان اصلی مسجد

پس از عبور از درِ چوبی مسجد خود را در برابر راهرویی به طول 28 متر خواهید یافت. مسیر این راهرو مستقیم نیست و با چرخش هایی به سمت چپ و راست همراه هست که در ادامه درباره ی علت ساخت این راهرو و چرخش آن توضیح خواهیم داد. این راهرو با هنر کاشیکاری هفت رنگ در رنگ های سبز و لاجوردی و فیروزه ای، تزئین شده است و فضایی معنوی را پدید آورده است. در حقیقت فضای کم نور این راهرو به نمازگزار کمک می کند تا آهسته آهسته از دنیای پرهیاهوی شهری فاصله بگیرد و برای عبادت با خالق خود آماده شود. پس از عبور از این دالان نسبتاً تاریک به یکباره وارد دنیایی از رنگ و نور شبستان اصلی می شوید و این تضادِ نور، علاوه بر آنکه جلوه ی شبستان اصلی را دو چندان می کند، بار دیگر نبوغ طراح و سازنده ی مسجد را به ما یادآور می شود. سمت چپ این راهرو و پیش از رسیدن به انحنا، دری را خواهیم دید که به شبستان زمستانیِ مسجد راه دارد؛ این شبستان همچنان که از نامش پیداست در ماه های سرد سال مورد استفاده قرار می گرفته است و تزئیناتی در آن به چشم نمی خورد.

شبستان اصلی مسجد شیخ لطف الله؛ نوازشگر روح و دیدگان

پس از گذر از راهروی کم نور، به یکباره خود را در دنیایی از رنگ و نور، زیبایی و شکوه و جلال و عظمت معماری عصر صفوی خواهید یافت.  شبستانِ اصلی مسجد شیخ لطف الله با گنبد با شکوه طلایی رنگش، کاشی کاری های کم نظیر و طاق های جناغی، همچون رویایی شیرین نوازشگر روح و دیدگان شما خواهد بود و لذت بازدید از آن را تا سال ها فراموش نخواهید کرد.

شبستان مسجد شیخ لطف الله به شکل مربعی به مساحت 361 مترمربع ساخته شده است(هر ضلع 19 متر). این شبستان به گونه ای طراحی و اجرا شده است که با فاصله گرفتن از سطح زمین، ابتدا از شکلِ مربع به شکل یک هشت ضلعی و سپس در بخش ساقه ی گنبد به یک دایره تبدیل می شود. این تبدیلِ پلان از مربع به دایره جز ویژگی‌های مهم معماری مسجد شیخ لطف الله است که از سبک معماری ساسانی برای ما به یادگار باقی مانده است. دور تا دور این شبستان، هشت طاق جناغی دیده می شود که گنبد مسجد بر روی آنها استوار گشته است. حاشیه های این طاق های جناغی همانطور که در تصویر پیداست با کاشی های فیروزه ای رنگ زینت یافته است و طاق ها به خوبی از یکدیگر متمایز شده اند. شانزده پنجره ی مشبک که در قسمت ساقه ی گنبد تعبیه شده اند، وظیفه ی روشنایی و تهویه ی هوای شبستان را بر عهده دارند و عبور نور از این پنجره های مشبک به معنوی تر شدن شبستان کمک می کند. همچنین بالا و پایین این پنجره ها، دو کتیبه به شکل نواری آبی رنگ و به خط رضا عباسی دیده می شوند که در مورد آداب ورود به مسجد و آیات سوره جمعه و نصر می باشند.

جالب توجه ترین قسمتِ داخلی گنبد، طاووسی است که دقیقا در راس داخلی گنبد نقش بسته است. دیدن این طاووس به دلیل اندازه ی کوچک آن و فاصله ی زیاد راس داخلی گنبد از سطح زمین کمی مشکل است و برای مشاهده ی آن باید کاملا به سمت بالا بنگرید. برخی از گردشگران به منظور مشاهده ی بهتر این طاووس بر روی کف شبستان دراز می کشند تا بتوانند راحت تر از این طاووس زیبا عکس برداری کنند. تصویر این طاووس از دو جهت حائز اهمیت است:

نقش بستن تصاویر حیوانات در مساجد، امری مرسوم نیست و حتی آن را حرام می شمارند. اما معمار تصویر این طاووس را در راس گنبد قرار داده است.

پرهای این طاووس در واقع پرتوهای نوری هستند که از طاق بالای دربِ ورودی مسجد می تابند و تصویر این طاووس را به زیبایی تکمیل می کنند.

محراب مسجد شیخ لطف الله نیز همچون دیگر بخش‌های این مسجد، مجموعه ای بی‌ نظیر از معماری، کاشی‌ کاری‌های معرق و مقرنس‌های زیبا را پیش روی بازدیدکننده گان قرار می دهد و باعث تحسین همگان می شود. این محراب با طاق دندانه دارش و نقوش ظریف اسلیمی به زیبایی آراسته شده است و کتیبه ای را در خود جای داده است که به نام سازنده ی مسجد یعنی استاد محمد رضا اصفهانی اشاره دارد: “عمل فقیر حقیر محتاج بر رحمت خدا محمدرضا ابن استاد حسین بنای اصفهان”

شگفتی های مسجد شیخ لطف الله

• مسجد شیخ لطف الله مناره و صحن ندارد!

اولین تصویری که با شنیدن نام مسجد در ذهن ما تداعی می شود، گنبدی بزرگ با یک یا دو مناره در طرفین آن می باشد. به عبارتی می توان گفت مناره ها بخش مهم و جدایی ناپذیر در معماری مساجد می باشند و فلسفه ی وجودي آنها براي اذان گفتن و دعوت مردم به اقامه ی نماز می باشد. اما از آنجا که مسجد شیخ لطف الله را صرفاَ برای عبادت و اقامه ی نماز شاه صفوی و خانواده ی درباری ساخته بودند و مردم عادی اجازه ی ورود به این مسجد را نداشتند، نیازی به ساخت مناره و دعوت عموم مردم برای اقامه ی نماز نیز احساس نمی شد. همچنین در برخی روایات نیز آمده است که گنبد نمادی از زن می باشد و از آنجا که مسجد شیخ لطف الله برای زنان دربار ساخته شده بود، مناره ای نیز برای آن ساخته نشده است.

عدم وجود مناره تنها وجه تمایز مسجد شیخ لطف الله با دیگر مساجد نیست؛ بلکه در این مسجد خبری از صحن یا همان حیاط ورودی نیست و نمازگزار بعد از گذر از یک راهرو، مستقیم وارد شبستان اصلی مسجد می شود. اگر معمار، صحنی برای مسجد شیخ لطف الله در نظر می گرفت، آنگاه تقارن موجود بین این مسجد و عمارت عالی قاپو که رو بروی آن واقع شده است، از بین می رفت، چرا که این صحن می بایست در جهت قبله (جنوب غربی) ساخته شود و تقارن ضلع شرقی میدان با سایر اضلاع به هم می خورد.

• چرا راهروی ورودی مسجد را به صورت منحنی ساخته اند؟

همانطور که پیشتر گفته شد، مسجد شیخ لطف الله در ضلع شرقی میدان نقش جهان ساخته شده است و درِ ورودی آن نیز رو به سمت شرق باز می شود. بنابراین اگر معماران می خواستند مسجد و محراب شیخ لطف الله را همچون سایر مساجد در راستای درِ ورودی احداث کنند، قبله رو به شرق قرار می گرفت و ساخت مسجد با مشکل روبرو می شد. برای حل این مشکل طراحان مسجد شیخ لطف الله راه حلی شگفت انگیز ارائه دادند: آنها به منظور رفعِ ناهماهنگیِ موجود بین ورودی مسجد (به سمت شرق) و جهت قبله (به سمت جنوب غربی) میان‌ ورودی‌‌ِ مسجد و شبستان اصلی، راهرویی منحنی ساخته اند.

همانطور که در تصویر مشخص است،  نمازگزار پس از ورود به این راهرو، مسیر خود را ابتدا به سمت چپ و سپس به سمت راست ادامه می دهد و در نهایت رو به محرابِ مسجد و در جهت قبله قرار می گیرد. به بیان ساده تر می توان گفت وقتی نمازگزار در جهت شرق وارد مسجد می شود، پس از عبور از این راهرو رو به جنوب غربی یعنی در جهت قبله قرار می گیرد و مشابه این طراحی را در مسجد امام اصفهان (واقع در ضلع جنوبی میدان نقش جهان) نیز شاهد هستیم. اگر معمارن این راهروی منحنی را نمی ساختند، به ناچار مجبور می شدند، ورودی مسجد را در جهت جنوب غرب (به سمت قبله) بنا کنند و در نتیجه تقارن موجود بین ضلع شرقیِ میدانِ نقش جهان با سایر اضلاع به هم می خورد و ضلع شرقی ناهماهنگ به نظر می رسید.

• ماجرای تونل مخفی چیست؟

براساس شواهد و روایت های تاریخی، راهرویی زیرزمینی در میدان نقش جهان وجود دارد که عمارت عالی قاپو را به مسجد شیخ لطف الله متصل می کند. از آنجا که مسجد شیخ لطف الله به صورت اختصاصی برای اقامه ی نماز خاندان صفوی و همسران آنها ساخته شده بود، این راهروی زیرزمین به منظور عبور و مرور زنان و خانواده شاه از کاخ عالی قاپو به مسجد شیخ لطف الله مورد استفاده قرار می گرفته است. در حال حاضر ارتباط کامل این راهرو با عالی قاپو برقرار نیست وبه دلیل ساخت حوض بزرگ در وسط میدان نقش جهان ارتباط دو بخش این راهرو قطع شده است.

آدرس: اصفهان، ضلع شرقی میدان نقش جهان، روبروی عمارت عالی قاپو

ساعات بازدید: از ساعت 9 الی 17 به استثنای ساعات برگزاری نماز ظهر.

هزینه ی بازدید: 5000 تومان برای شهروندان ایرانی، 50000 تومان برای گردشگران خارجی