همشهری در پرونده ویژه‌ای ظرفیت‌ها و چالش‌های ۱۴ شهر و روستای خلاق صنایع‌دستی ایران را بررسی کرده است.
به گزارش همشهری آنلاین، صنایع‌دستی یکی از مولفه‌های برتر برای رهایی از اقتصاد وابسته به نفت محسوب می‌شود و با توجه به ظرفیت بالای استان‌های کشور در تولید صنایع‌دستی گوناگون، می‌توان با حمایت از فعالان این حوزه و شناساندن آن به جهان، به بهبود وضعیت اقتصاد کشور نیز کمک شایان توجهی کرد. ایران درحال‌حاضر ۱۴ شهر و روستای خلاق صنایع‌دستی دارد که به ثبت جهانی رسیده‌اند. همشهری دراین پرونده به بررسی میزان تاثیر ملموس ثبت‌جهانی این شهرها یا روستاها در تحول اقتصادی منطقه و بهبود وضعیت معیشتی فعالان این حوزه پرداخته و چالش‌های اصلی درمسیر تولید و صادرات محصولات و همچنین مشکلات حوزه برندسازی و تبلیغات و نیز تاثیر کرونا بر بازار صنایع دستی را واکاوی کرده‌است.
تبریز؛ شهر خلاق فرش
۶ سال پیش بود که تبریز به‌عنوان نامزد شهرخلاق فرش مطرح و بررسی‌های جهانی دراین زمینه آغاز شد تا این شهر درسطح جهانی به‌عنوان شهر خلاق فرش معرفی شود. این حرکت موجب شد تا تبریز بتواند با دارا بودن هنرمندان و استادان فرش، به‌عنوان مرکز آموزش هنر فرش اقدام به پذیرش هنرجویان از کل دنیا کند.
درهمان مقطع ستاد مشترک مسئولان دولتی و غیردولتی درخصوص توسعه فرش استان تشکیل شد و این ستاد عملا فعالیت خود را به‌منظور شناساندن فرش تبریز به جهان و تعریف بازارهای جدید در کل دنیا آغازکرد. در سال ۱۳۹۴ پس از ۶سال تلاش، سرانجام تبریز شرقی به‌عنوان «شهرخلاق فرش» ثبت شد، اما درسال‌های پس از آن، اقدام چندانی دراین زمینه صورت نگرفت.
۲سال پس از ثبت جهانی، عدم تحرک کافی دربازارفرش استان موجب شد مسئولان جهانی نسبت به حفظ این عنوان به تبریز اخطارهایی بدهند. رکود سنگین بازار فرش تبریز در سال‌های اخیرهم با همه‌گیری ویروس کرونا بیشتر شد و عملا خرید و فروش و همچنین صادرات فرش بسیارمحدود شد.
از اوایل سال‌جاری مسئولان کشوری فرش وعده‌های جدیدی ازجمله ایجاد شهردائمی فرش در تبریز برای توسعه صنعت فرش داده‌اند، اما فعالان اتحادیه فرش دستباف تبریز معتقدند مشکل فرش تبریز محل فروش آن نیست و تا زمانی که مشکلات اولیه این صنعت ازجمله بیمه فرش بافان، تامین مواد اولیه و بازارهای جدید جهانی رفع نشود، عنوان شهرخلاق فرش درحد شعار باقی خواهد ماند.
کلپورگان؛ تنها موزه زنده ایران
کلپورگان، روستایی در دوردست‌ترین نقطه شرقی ایران است که فقط ۷۰کیلومتر با مرز پاکستان فاصله دارد و ازنظر زیرساختی محرومیت‌های فراوانی دارد اما حالا دیگر یکی از مشهورترین روستاها در آسیا و اقیانوسیه ازنظر صنایع‌دستی به‌شمار می‌رود. کلپورگان به‌عنوان نخستین روستای آسیا و اقیانوسیه و به‌عنوان تنها موزه زنده ایران ثبت جهانی شده‌است.
سفالگری هنری ۷هزارساله است که هنوز زنان این روستا آن را حفظ کرده‌اند و در ۲کارگاه روستا و برخی در خانه‌ها، روزانه به تولید انواع سفال‌های کاربردی و تزئینی می‌پردازند. نکته قابل‌توجه و تمایز این نوع سفالگری با سفالگری‌های دیگر، این است که در ساخت سفالینه‌های کلپورگان از چرخ استفاده نمی‌شود و شکل‌دهی ظروف تنها با دست انجام می‌دهد. اگرچه در گذشته ظروف سفالی زنان کلپورگانی فروش داشت، اما بیشتر مورد مصرف محلی قرار می‌گرفت ولی با ثبت جهانی آن، اکنون کلپورگان به یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری سیستان‌وبلوچستان تبدیل شده‌است.
این موضوع سبب شده‌است همه‌ساله گردشگران خارجی و داخلی زیادی به این روستا سفر کنند و هنگام بازدید از کلپورگان، سفال آن را با خود سوغات ببرند. اکنون زنان روستا نقش مهمی در اقتصاد خانواده دارند، اما باید توجه داشت نبود زیرساخت‌های گردشگری مانند اقامتگاه‌های مناسب، رستوران و بسته‌های جذاب گردشگری سبب شده زمان ماندگاری گردشگران در کلپورگان بسیار محدود باشد و به‌همین دلیل، درآمد زنان سفالگر کلپورگانی نیز چندان بالا نیست.
مشهد؛ شهر جهانی سنگ‌های قیمتی
بررسی قابلیت‌های شهر مشهد برای پیشنهاد نامزدی «شهرجهانی سنگ‌های قیمتی» از نیمه دوم سال۱۳۹۴ آغازشد و این طرح در دی‌ماه همان‌سال ازسوی اداره‌کل میراث‌فرهنگی خراسان‌رضوی به شورای‌جهانی صنایع‌دستی ارائه شد.
درسال ۱۳۹۶ سرانجام مشهد به‌عنوان شهرجهانی سنگ‌های قیمتی انتخاب شد. خراسان‌رضوی ازنظر اندیس‌های معدنی مانند فیروزه و آگات (عقیق)، بریل (آکوامارین)، سافیر، یاقوت، روتیل، ارتوکلاز، فیروزه قوچانی (کریزوکلا)، ژاسپر، عقیق سلیمانی، اوپال، گارنت و… حائز اهمیت است. راه‌اندازی موزه و نمایشگاه دائمی «ایرانشید» واقع در موزه بزرگ خراسان و همچنین موزه‌ای دیگر با همین نام در پردیس توس، تدریس ۴رشته هنری اعم از تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی، آیینه‌کاری و گچ‌بری، کاشی هفت‌رنگ و نگارگری دراین هنرستان، حضور در نمایشگاه و راه‌اندازی تشکل مرتبط با این حوزه، از اقدامات انجام شده در راستای شهرجهانی گوهرسنگ‌هاست.
اما این صنعت با مشکلاتی هم مواجه است؛ به‌عنوان‌مثال از آنجا که گوهرسنگ‌ها اکثرا روی نقره کار می‌شوند و بیش از ۳۰۰ گرم نقره را نمی‌توان از کشور خارج کرد، این موضوع صنایع‌دستی را با معضلاتی در زمینه فروش مواجه کرده‌است. ازسوی دیگر مشهد به‌عنوان گردشگرپذیرترین شهر درایران، با همه‌گیری ویروس کرونا با مشکلات بسیاری روبه‌رو شده است، بیشترین خریداران گوهرسنگ‌ها گردشگران هستند که اکنون بازار این هنر- صنعت با رکود نسبی مواجه شده‌است.
گلیم جهانی سیرجان
ثبت جهانی سیرجان در استان کرمان به‌عنوان «شهر گلیم شیریکی‌پیچ» که درسال ۱۳۹۶ صورت گرفت، تاثیرات ملموسی بر بازار تولید و عرضه این محصول گذاشت، به‌طوری‌که درمقطعی، میزان تقاضا از عرضه فراتر رفت. شمار بافندگان این گلیم پس از ثبت جهانی افزایش یافت. این وضعیت تا سال ۱۳۹۸ ادامه یافت، اما پس از آن، به‌دلیل تورم و تنش‌های اقتصادی، رکود به این بازار بازگشت و با همه‌گیری ویروس کرونا، این رکود تشدید شد.
در آغاز همه‌گیری ویروس کرونا، قرنطینه و خانه‌نشینی تولید را افزایش داد، اما چون عرضه همچنان از روش‌های سنتی پیروی می‌کرد، با چالش‌هایی مواجه شد. مدتی بعد، تولیدکنندگان به تجارت آنلاین رو آوردند و فروشگاه‌های مجازی عرضه محصول، یکی پس از دیگری متولد شدند، فروش رونق گرفت و حالا، این قدرت خرید پایین جامعه بود که نمی‌گذاشت رونق سال‌های ابتدایی ثبت جهانی به بازار این گلیم بازگردد.
به‌ویژه اینکه گلیم شیریکی‌پیچ نسبت به دیگر انواع محصولات دستی، قیمت بالاتری دارد. بازار فعلا فعال است، اما نه آن‌طور که تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان را راضی نگه دارد. جدی‌ترین چالش نیز مربوط به تأمین مواد اولیه است. قیمت مواد اولیه بسیار افزایش یافته است و از آنجا که زنجیره تولید مواد اولیه در استان کرمان کامل نیست، تولیدکنندگان گلیم مجبورند بخشی از آن را از استان‌های دیگر تامین کنند. پشم مرینوس موردنیاز نیز وارداتی است و با نرخ دلار، قیمت آن افزایش می‌یابد.
مریوان؛ شهر ملی کلاش بافی
مریوان در شهریورماه ۱۳۹۶ ازسوی شورای جهانی صنایع‌دستی به‌عنوان «شهرجهانی کلاش» انتخاب شد. این شهرستان همواره به‌عنوان یکی از قطب‌های صنایع‌دستی کردستان مورداستقبال گردشگران بوده و به‌دلیل هم‌مرز بودن با اقلیم کردستان‌عراق، دارای ارزش‌های ویژه اقتصادی است.
تا پیش از جهانی شدن، بازار این شهرستان سنتی بود، اما با توجه به حضور گردشگران خارجی پس از جهانی‌شدن، بستر افزایش تولید نیز فراهم شد و تعداد کارگاه‌های تولیدی از ۲۰ تا ۳۰مورد به ۳۵۰ تا ۴۰۰کارگاه رسید. آمارها نشان می‌دهد درمجموع بیش‌از ۸تا ۹هزارنفر ازطریق گیوه‌بافی امرارمعاش می‌کنند. سالانه حدود ۴۰۰هزار جفت کلاش با قیمت هرجفت ۲۵۰هزارتومان از مریوان صادر می‌شود. تا پیش از همه‌گیری ویروس کرونا، اقلیم‌کردستان عراق، قطر و دیگر کشورهای حاشیه خلیج‌فارس از مشتریان کلاش مریوان بودند، اما با همه‌گیری ویروس کرونا صادرات این کالا نیز با مشکلاتی مواجه شد.
دراین میان اما مهم‌ترین چالش صادرات گیوه تولیدی مریوان، عوارض سنگین گمرکی در کشور عراق است که با وجود پیگیری‌های مسئولان، این مشکل هنوز رفع نشده‌است. ازسوی دیگر بافندگان و کارگاه‌های تولیدی مریوان خواستار تسهیلات کم‌بهره هستند و این موضوع نیازمند توجه مسئولان است. نبود بازارچه صنایع دستی نیز از دیگر مشکلات تولیدکنندگان گیوه در شهرستان مریوان است.
زنجان؛ شهر جهانی ملیله
ملیله، گل سرسبد صنایع‌دستی زنجان است؛ تاجایی که این شهر را به «شهرجهانی ملیله» تبدیل کرده‌است. ملیله‌کاری زنجان بعد از ثبت‌ملی درسال ۱۳۹۷، سرانجام درسال ۱۳۹۸ به ثبت‌جهانی هم رسید. این هنر فاخر هرچند در بقیه استان‌ها نیز وجود دارد، اما ویژگی‌های شاخصی مانند نقوش اصیل و عیار بالای نقره به‌کار رفته در ملیله زنجان، زمینه‌ساز آوازه‌جهانی آن شده‌است.
هنرمندان این رشته می‌گویند که ازلحاظ ساختار، ریزنقش‌ها و عیار نقره مصرفی، ملیله زنجان از دیگر نقاط کشور متمایز است. برخی هنرمندان ملیله معتقدند با افزایش قیمت طلا، گرایش به خرید نقره افزایش یافته‌است؛ گرچه خرید ملیله هنوز برای بسیاری از مردم دشوار است و بیشتر مسافران و افراد غیربومی خریدار آن هستند.
این درحالی است که فعالان این رشته از نبود حمایت مسئولان گلایه دارند و می‌گویند که برخی از مسئولان استان چنان‌که باید ملیله را نمی‌شناسند و به‌طورکلی به‌دلیل معرفی نشدن این هنر، اطلاعات کافی درباره آن وجود ندارد. درحال‌حاضر به‌دلیل بالا بودن هزینه تأمین مواداولیه، این هنر نیاز به حمایت‌های بیشتری مانند اعطای تسهیلات کم‌بهره و مدت‌دار دارد تا ثبت جهانی این شهر تاثیری در حمایت از این صنعت در استان زنجان داشته باشد.
همچنین راه‌اندازی بازارچه‌های صنایع‌دستی در مناطق پرتردد شهر، معرفی مناسب این رشته به شهروندان و گردشگران می‌تواند از راهکارهای رونق ملیله در زنجان باشد.
رودسر؛ شهرجهانی چادرشب‌بافی
۵روستا و شهر استان گیلان در حوزه صنایع‌دستی ثبت شده‌اند؛ شهر رشت به‌عنوان شهرملی صنایع‌دستی و هنرهای سنتی ایران با هنر رشتی‌دوزی، روستای ارده رضوانشهر با شال‌بافی، جیرده شفت با تولید سفال، عنبران آستارا با گلیم بافی، روستای شالمای ماسال با چوب‌تراشی و روستای قاسم‌آباد رودسر هم با چادرشب بافی به ثبت ملی رسیده‌اند.
دراین‌میان اما روستای قاسم‌آباد رودسر در حوزه چادرشب‌بافی ثبت‌جهانی شده‌است که استفاده از تجربیات کشورهای موفق، اشتغال در حوزه صنایع‌دستی، ایجاد برندینگ صادراتی صنایع دستی استان در بعد بین‌المللی و توسعه گردشگری از مزایای ثبت این مناطق است. با این وجود، همه‌گیری ویروس کرونا بر رونق بازارهای صنایع‌دستی و همچنین فروش داخلی آن تاثیر گذاشته‌است. با این‌حال برخی از هنرمندان صنایع‌دستی گیلان ازجمله در قاسم‌آباد رودسر، توانستند برخی از کالاهای خود را صادر کنند.
۲ شهر جهانی فارس
شهر شیراز با داشتن حدود ۹۵۰ کارگاه بزرگ تولید انواع صنایع‌دستی و بیش‌از ۲۰ هزارصنعتگر دارای مجوز در ۸۰رشته صنایع‌دستی، به‌عنوان «شهرجهانی صنایع‌دستی» به ثبت رسیده‌است. به گفته «جمشید معینی»، سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فارس، پس از ثبت جهانی شیراز، تاکنون بیش‌از ۹۰سمینار تخصصی و بین‌المللی دراین حوزه برگزار شده و ۹۴۲کارگاه گروهی نیز راه‌اندازی شده‌است.
همچنین ۳۰هزارصنعتگر پروانه اشتغال گرفته‌اند و ۳هزار هنرمند صنایع‌دستی نیز بیمه شده‌اند. در زمینه صادرات نیز سالانه حدود ۱۲میلیون دلار صنایع‌دستی از این استان صادر می‌شود. این درحالی‌است که درآذرماه ۱۳۹۷ شهرآباده نیز ازسوی شورای‌جهانی صنایع‌دستی به‌عنوان «شهرجهانی منبت» به ثبت رسید تا استان فارس دراین حوزه حرف‌های زیادی برای گفتن داشته باشد. با این وجود همه‌گیری ویروس کرونا فعالان حوزه صنایع‌دستی استان را با مشکلات عدیده‌ای در حوزه رکود در بازار فروش و همچنین تأمین مواد اولیه مواجه کرده‌است.
اصفهان، نخستین شهر جهانی صنایع‌دستی ایران
اصفهان درسال۱۳۹۴ به‌عنوان نخستین شهر ایرانی، به عضویت شبکه شهرهای خلاق یونسکو در زمینه صنایع‌دستی و هنرهای‌مردمی درآمد. با معرفی اصفهان به‌عنوان «شهرخلاق صنایع دستی»، جهشی در زمینه بسته‌بندی و توجه به بازارهای هدف بین‌المللی و آشنایی با علم روز در هنرمندان به‌وجود آمد.
درهمین راستا ضرورت داشتن یک برند تجاری احساس شد و تجارت الکترونیک در حوزه صنایع‌دستی، رشد ۲۰۰درصدی را تجربه کرد؛ هرچند همه‌گیری ویروس کرونا در اواخر سال ۱۳۹۸ و همچنین تشدید تحریم‌ها به موانعی برای رسیدن به نتیجه تبدیل شدند. نبود نگاه جهانی به تولید و درنظر نگرفتن سلایق بازار هدف و نبود یک تشکل، ارگان، نهاد یا شرکت مادرتخصصی صادراتی در حوزه صنایع‌دستی که حامی هنرمندان بوده و دارای نگاه عام‌المنفعه باشد، ازجمله چالش‌های صادرات صنایع دستی است.
رتبه نخست همدان در تعداد شهرهای صنایع‌دستی
استان همدان ازنظر داشتن تعداد شهرهای ملی و جهانی در حوزه صنایع‌دستی رتبه نخست کشور را دارد. سال ۱۳۹۵، لالجین به‌عنوان «شهرجهانی سفال» انتخاب شد، درسال ۱۳۹۸ نیز ملایر به‌عنوان «شهرجهانی مبل و منبت» برگزیده شد. درسال ۱۳۹۸ تویسرکان هم به‌عنوان شهر ملی منبت گلریز و در سال ۱۳۹۹ روستای اشترمل به‌عنوان روستای منبت گلریز انتخاب شدند.
با این شرایط همدان ۵روستا و شهر ملی و جهانی دارد که نشان‌دهنده قابلیت‌های ویژه این استان در حوزه صنایع‌دستی است. در همدان ۲۵ روستا و شهر شناسایی شده که شغل همه اهالی تولید صنایع‌دستی است و معضل بیکاری ندارند، به‌گونه‌ای که حتی از مناطق دیگر نیروی کار می‌پذیرند. سرمایه‌گذاری دراین حوزه توسط بخش‌خصوصی انجام می‌شود، چراکه تولید صنایع‌دستی از ارزش‌افزوده فراوانی برخوردار است و درمقابل، سرمایه اولیه زیادی نمی‌خواهد. پس از همه‌گیری ویروس کرونا که بسیاری از مشاغل تعطیل شدند، تولید صنایع‌دستی افزایش هم داشت، چراکه خیلی‌ها برای جبران خسارات خود به تولید صنایع‌دستی پناه بردند.
خراسان‌جنوبی؛ زادگاه «توبافی»
براساس اعلام شورای‌جهانی صنایع‌دستی، بعد از بررسی‌های انجام گرفته، در سال ۱۳۹۷ روستای «خراشاد» به‌عنوان «روستای جهانی توبافی» (حوله‌بافی)، ثبت جهانی شد؛ این روستا در ۲۵کیلومتری بیرجند، مرکز استان خراسان‌جنوبی قرار دارد. جمعیت روستای خراشاد حدود هزارو ۷۰۰ نفر است و در زمان ثبت جهانی، ۷۵ کارگاه خانگی توبافی در روستا فعالیت می‌کردند. برای ساماندهی، تولید و توزیع صنایع‌دستی هم ۲ شرکت تعاونی با ۶۰۰ عضو فعال در روستای خراشاد راه‌اندازی شده‌است که این اعضا در خراشاد، روستاهای اطراف و در شهر بیرجند نیز فعالیت می‌کنند.
تولیدات صنایع‌دستی روستای خراشاد بیشتر به کشورهای اروپایی صادر می‌شود و سایت آمازون نیز یک صفحه از سایت خود را به معرفی و فروش محصولات این روستا اختصاص داده‌است. تا پیش از همه‌گیری ویروس کرونا صادرات و فروش صنایع‌دستی این روستا در وضعیت مناسبی قرار داشت، اما در ۶ ماه نخست سال ۱۳۹۹، میزان فروش محصولات صنایع‌دستی با کاهش چشمگیری روبه‌رو شد.
درنیمه دوم سال‌گذشته اما فروش از طریق فضای مجازی به‌صورت جدی‌تری مطرح شد که مورد استقبال صنعتگران نیز قرارگرفت و این روش بازاریابی، مسیری برای فروش محصولات در سایت‌های معتبر داخلی و جهانی ایجاد کرد. درحال‌حاضر ۲ برند از روستای خراشاد ازسوی شرکت‌های تعاونی و اشخاص حقیقی ثبت شده‌است.
زیلوی میبد؛ زیراندازی در خور جهان
ثبت میبد به‌عنوان «شهرجهانی زیلو»، مهم‌ترین اتفاق حوزه صنایع‌دستی یزد در سال۱۳۹۷بود. با احیای این هنر- صنعت و انتقال آن به نسل جوان علاقه‌مند، می‌توان از منسوخ شدن آن ممانعت کرد. جهانی شدن این هنر- صنعت، زمینه‌ساز احیای کارگاه‌ها، افزایش تعداد هنرجویان، حمایت از هنرمندان و افزایش درآمد آنها و درنهایت، صادرات این هنر زیبا به همه نقاط جهان می‌شود.
اما صادرات این دست بافته زیبا، به زیبایی بسته‌بندی و برندسازی آن بستگی دارد. بسته‌بندی‌های ساده جعبه‌ای یکی از ضعف‌های عرضه زیلو است؛ هرچند دراین سال‌ها تغییراتی در بسته‌بندی ایجاد شده و گاه نقوش زیلو روی بسته‌ها طراحی شده که آن‌را زیباتر کرده‌است.
قطعا بافندگان با کارگاه‌های کوچک دستی و تولیدات محدود، توانایی بالا بردن کیفیت صادرات و رقابت در بازارهای جهانی و قدرت برندسازی را ندارند، از این رو جلب سرمایه‌گذاران و فعال کردن شرکت‌های بزرگ برای صادرات صنایع‌دستی از اهمیت بسیاری برخوردار است. البته بخشی از فروش هم به‌حضور گردشگران داخلی و خارجی بستگی دارد که در شرایط همه‌گیری ویروس کرونا دچار چالش‌هایی شده‌است.
منبع:همشهری
