حفاظت و مدیریت میراث جهانی جنگل‌های هیرکانی
میراث جهانی یونسکو یا کنوانسیون ۱۹۷۲، نام پیمان‌نامه‌ای بین‌المللی است که در تاریخ ۱۶ نوامبر سال ۱۹۷۲ به تصویب کنفرانس عمومی یونسکو رسید. موضوع این پیمان‌نامه، حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بشر است که از اهمیت جهانی برخوردارند؛ و متعلق به تمام انسان‌های زمین، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص هستند.
تمام کشورهای امضاکننده این کنوانسیون، می‌توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت به عنوان میراث جهانی کنند. حفاظت از این آثار پس از ثبت در عین باقی ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوط، به عهده تمام کشورهای عضو خواهد بود. مکان‌های میراث جهانی ثبت شده در سازمان یونسکو، مکان‌هایی مانند جنگل، کوه، آبگیر، صحرا، بقعه، ساختمان، مجموعه یا شهر هستند.
ایران سه سال پس از تصویب کنفرانس عمومی یونسکو در تاریخ چهارشنبه، ۲۶ فوریه سال ۱۹۷۵ به کنوانسیون میراث جهانی یونسکو پیوست. سه اثر چغازنبیل، تخت جمشید و میدان نقش جهان نخستین مکان‌هایی بودند که از ایران به فهرست میراث جهانی یونسکو افزوده شدند. پس از آن تاریخ، در حدود ۲۴ سال هیچ پرونده‌ای برای ثبت‌جهانی از ایران ارائه نشد. تخت سلیمان و مجموعه ارگ بم و مجموعه پاسارگاد پس حدود دو دهه تاخیر، به فهرست میراث جهانی یونسکو افزوده شدند. پس از آن، روند ثبت آثار مهم ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو تاکنون ادامه یافته است.
تا ماه ژوئیه سال ۲۰۲۱میلادی، ۱۱۵۴ اثر، شامل ۸۹۷ اثر فرهنگی، ۲۱۸ اثر طبیعی و ۳۹ اثر ترکیبی از ۱۶۷ کشور جهان به ثبت رسیده است که از این تعداد، ایتالیا، چین، اسپانیا، آلمان، فرانسه، هند و مکزیک بیشترین تعداد آثار ثبت شده در میراث جهانی یونسکو را دارا هستند.
در حوزه کشورهای فارسی زبان نیز ایران با داشتن ۲۶ اثر شامل ۲۴ اثر فرهنگی و دو اثر طبیعی، افغانستان با ۲ اثر فرهنگی و تاجیکستان با یک اثر فرهنگی و یک اثر طبیعی حضور دارند.
هر مکان پیشنهادی برای ثبت در این فهرست دست کم باید واجد یکی از ده معیار بیان شده برای ثبت در میراث جهانی باشد. چهار معیار از ۱۰ معیار بیان شده، مربوط به میراث طبیعی است که شامل معیارهای ۷ تا ۱۰ است: یک آنکه پدیده بی‌نظیر طبیعی با زمینه‌های استثنایی و زیباشناسی باشد، نمونه برجسته از مراحل و تغییرات تاریخ زمین‌شناسی باشد، نمونه برجسته از مراحل و تغییرات تاریخ زمین‌شناسی باشد، نمونه برجسته از فرایندهای زیست‌محیطی و بیولوژیکی در تکامل و توسعه زمینی، اکوسیستم‌های ساحلی و دریایی و جوامع از گیاهان و حیوانات باشد و شامل زیستگاه‌های طبیعی مهم از نظر تنوع زیستی و حاوی گونه‌های در خطر باشد.
کنوانسیون میراث جهانی را می‌توان یکی از موفق‌ترین اسناد بین‌المللی برای به رسمیت شناختن استثنایی‌ترین مکان‌های طبیعی در جهان دانست. آثار طبیعی ثبت شده در فهرست میراث جهانی با تنوع زیستی منحصربفرد، اکوسیستم‌ها، پدیده‌های زمین‌شناسی و یا طبیعی فوق‌العاده از سایر مکان‌های طبیعی متمایز می‌شوند.
این کنوانسیون تاکنون مساحتی بالغ بر ۳.۵۰۰، ۰۰۰ کیلومتر مربع (تقریبا دو برابر مساحت کشور هند)، با بیش از ۲۰۰ سایت طبیعی، در بیش از ۱۰۰ کشور جهان را به رسمیت شناخته و از نمونه بسیار منحصربفرد و ارزشمندی از میراث طبیعی جهان محافظت می‌کند.
در این میان کشور چین با ۱۴ اثر، آمریکا و استرالیا هر کدام با ۱۲ اثر، روسیه با ۱۱ اثر و کانادا با ۱۰ اثر بیشترین تعداد آثار ثبت شده طبیعی در جهان را به خود اختصاص داده‌اند.
موقعیت جغرافیایی ویژه و تنوع پدیده‌های طبیعی باعث شده تا ایران به عنوان پنجمین کشور دارای تنوع طبیعی جهان شناخته شود. تاکنون دو اثر طبیعی از ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفته است؛ که شامل بیابان لوت و جنگل‌های هیرکانی است. بیابان لوت با مساحتی بالغ بر ۲.۲۷۸، ۰۱۵ هکتار عرصه و ۱.۷۹۴، ۱۳۴ هکتار حریم بر اساس معیارهای مذکور در سال ۲۰۱۶ و جنگل‌های هیرکانی با مساحت بالغ بر ۱۲۹.۴۸۴ هکتار عرصه و ۱۷۷.۱۲۸ هکتار حریم در سال ۲۰۱۹ در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارند.
آثار طبیعی به دلیل ویژگی‌های منحصربفرد خود و سابقه طولانی تکامل و احیای مجدد از بالاترین سطح حفاظتی در میان آثار ثبت شده در فهرست میراث جهانی برخوردار هستند. به شکلی که بیشترین توجه کشورها در مورد چنین آثاری به حفاظت و مدیریت این آثار اختصاص دارد. عدم مدیریت صحیح و حفاظت از این آثار می‌تواند به خروج آن‌ها از فهرست میراث جهانی بیانجامد. تاکنون یک اثر طبیعی به نام پناهگاه گونه‌ای از بزهای عربی با شاخ‌های تیز و نیزه مانند به نام Arabian Oryx در کشور عمان که در سال ۱۹۹۴ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده بود؛ از این فهرست خارج شده است.
کمیته میراث جهانی به دلیل تصمیم کشور عمان برای کاهش ۹۰ درصدی مساحت منطقه حفاظت شده، شکار بی‌رویه و غیرقانونی، کاهش تعداد و کاهش نرخ زادآوری این گونه منحصربفرد تصمیم به خروج این اثر از فهرست میراث جهانی گرفت. ۱۶ اثر طبیعی جهانی از ۲۱۸ اثر ثبت شده نیز به دلیل تهدیدات موجود، در فهرست آثار در معرض خطر یونسکو قرار دارند.
جنگل‌های هیرکانی در تاریخ ۱۴ تیرماه سال ۱۳۹۸ برابر با ۱۰ جولای ۲۰۱۹، در چهل و سومین گردهمایی جهانی یونسکو در کشور آذربایجان و شهر باکو به عنوان دومین میراث طبیعی ایران به شماره ۱۵۸۴ در فهرست میراث جهانی طبیعی یونسکو ثبت شده است.
ثبت جنگل‌های هیرکانی در فهرست میراث جهانی طبیعی یونسکو به شکل ثبت سریالی (پیاپی) بوده است؛ به این شکل که تعداد ۱۲ سایت و ۱۵ لکه از شرق تا غرب این جنگل‌ها و از کناره دریا تا ارتفاعات برای ثبت در فهرست میراث طبیعی جهانی انتخاب شد. سایت‌های ثبت شده در فهرست میراث جهانی شامل پارک جنگلی گلستان (۱.۲)، جنگل ابر (۳ و ۴) مناطق حفاظت شده جهان‌نما (۵)، بولا (۶)، الیمستان (۷)، واز (۸ و ۹)، کجور (۱۰)، چهارباغ (۱۱) و اثر طبیعی ملی خشکه‌داران (۱۲)، مناطق حفاظت شده سیاهرود رودبار (۱۳)، گشت رودخان (۱۴) و لیسار (۱۵) هستند. مناطق حفاظت شده سیاهرود رودبار، گشت رودخان و لیسار با مساحتی بالغ بر ۵۸ هزار هکتار در استان گیلان قرار دارند.
براساس قانون، وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، نماینده تمامی ارگان‌ها و سازمان‌ها برای ثبت یک اثر در فهرست میراث جهانی و ارائه گزارش در مورد اثر ثبت شده به کمیته میراث جهانی است. مدیریت و حفاظت از عرصه ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی در ایران، بر عهده سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان جنگل‌ها و مراتع بوده و وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی وظیفه نظارت بر اجرای ضوابط عرصه و حریم، آموزش، ارتقای سطح اطلاعات عمومی و همچنین معرفی شایسته و حرفه‌ای این سایت‌ها را بر عهده دارد.
سایت‌های ثبت شده جنگل‌های هیرکانی برای حفاظت و مدیریت هرچه بهتر در قلب مناطق حفاظت شده قرار داشته و به شکلی انتخاب شده‌اند که دارای کمترین میزان تهدید و تخریب بوده و سکونت دائم در آن‌ها وجود ندارد. این سایت‌ها که اکثرا از مناطق چهارگانه محیط‌زیست انتخاب شده‌اند، از جمله بهترین زیستگاه‌های گونه‌های گیاهی و جانوری در جنگل‌های هیرکانی محسوب می‌شوند که تمام ویژگی‌های اکولوژیکی از جمله گرادیان بارشی از شرق تا غرب و از سواحل دریا تا مرز درختی را پوشش می‌دهند. این مناطق دارای سابقه طولانی حفاظت بوده و بهره‌برداری به شکل تجاری در آن‌ها وجود ندارد. بهره‌برداری فقط به شکل سنتی و برای استفاده ساکنان محلی پذیرفته شده است.
با توجه به گذشت دو سال از ثبت این میراث ارزشمند طبیعی در فهرست میراث جهانی می‌توان انتظار داشت که مدیریت و حفاظت از عرصه سایت‌های ثبت شده، روز به روز ارتقا یافته و مطابق با استانداردهای روز دنیا تغییر کند.
