این کاخ به عنوان یکی ازمهمترین شاهکارهای معماری اوائل قرن یازدهم هجری است و از شهرتی جهانی برخوردار است.

عمارت عالی قاپو در سال 1054 قمری ساخته شده و بانی آن شاه عباس اول صفوی می‌باشد. شاه صفوی، سفیران و شخصیت‌های عالیقدر را در این‌کاخ به‌حضور می‌پذیرفت.

این قصر دروازه مرکزی و مدخل کلیه قصرهایی بود که در دوران صفویه در محدوده میدان نقش جهان اصفهان بنا شده بودند. عالی قاپو مرکب از دوکلمه عالی و قاپو است که با هم به معنای «سر در بلند» یا «درگاه بلند» هستند. این بنا با نام‌هایی چون علی قاپو، دولتخانه مبارکه نقش جهان و قصر دولتخانه شناخته می‌شود.

از زیر سر در بلند کاخ که تمامأ با سنگ ساخته شده به قصر وارد می‌شویم و به وسیله پلکانی که در دو طرف تعبییه شده‌اند به طبقات فوقانی می‌رسیم.

عالی قاپو دارای 6 طبقه است که هر طبقه آن تزئینات ویژه‌ای دارد در طبقه همکف 2 تالار وجود دارد که در آن روزگار به امور اداری و دیوانی اختصاص داشت، در طبقه سوم ایوان بزرگی است که بر 18 ستون بلند و رفیع استوار است و در وسط این ایوان حوض زیبایی از مرمر وجود دارد.

به طور کلی عمارت عالی قاپو از دو قسمت متمایز تشکیل شده است؛ قسمت جلویی و مدخل عمارت و ساختمان اصلی کاخ.
قسمت جلویی ساختمان از ساختمان اصلی جلوتر است و مدخل وسیع عمارت در همین بخش واقع است. مدخل دارای تاق جناغی است و در دو طبقه طرفین آن درها و تاق‌نماهای کوچکتری وجود دارند.

بالای مدخل ایوانی هست که از 3 جهت باز است و اتاق چوبی دارد. در زمان‌های گذشته به هنگام ضرورت اطراف ایوان را باپرده می‌‌پوشانیده‏‌اند.

حوضی با لبه‌ های مرمرین در وسط ایوان قرار دارد که فواره هایی دارد ؛ کف حوض را از مس ساخته‏‌اند. از نوشته‏ های جهانگردانی چون تارونیه و شاردن چنین بر می‏آید که در گذشته دور، دیوار انتهای ایوان و سطوح ستون‌ها آینه کاری بوده است.

بنای این ایوان یا به عبارت دیگر تالار بر اساس کتاب قصص الخاقانی در سال 1053 هجری قمری آغاز شده در مدتی بسیار اندک به اتمام رسیده است.

مدخل به دهلیزی راه می‏یابد که به صورت شمالی – جنوبی ساخته شده. در پشت این دهلیز عمارت اصلی عالی قاپو قرار دارد که در آن مقابل مدخل که از آن نام بردیم قرار دارد.

اما بنای اصلی عالی قاپو از 6 طبقه تشکیل شده است. در طرفین در ورودی عمارت 6 طبقه دو سکوی سنگی وجود دارد. کتبه‌‌ای نیز در بالای این در قرار دارد که قسمتی از آن با گذشت زمان از بین رفته است.

کرباسی که پس از در ورودی قرار گرفته سقفی بلند به اندازه مدخل جلویی ساختمان دارد. در همین کرباس مقابل در ورودی عمارت اصلی دری دیگر با دو سکو در طرفین هست که کرباس را به حیاط پشت ارتباط می ‏دهد.

بالای این در پنجره‏ای مشبک قرار دارد که از آن نور به داخل کرباس می ‏تابد. اتاق های اطراف همین کرباس در حقیقت محل ادارات دولتی بوده است.

دو راه پله مارپیچ در دو گوشه طبقه اول راه‌های ارتباطی را تشکیل می‏دهند. بالای طبقه اول، چهار طبقه هست که هر دو طبقه علاوه بر اتاق‌هایی که دارند دارای تالار بزرگ هستند.

نخستین تالار به وسیله دری بزرگ به ایوان بخش جلویی عمارت باز می‏شود. بر در دیوار این تالار نقوشی زیبا و رنگارنگ وجود دارد که اغلب از آثار رضا عباسی است.

طبقه ششم تالاری بزرگ دارد که تماماً گچ کاری است. این تالار که به اتاق صوت نیز شهرت دارد، بر اساس شناخت فیزیکی صوت و انعکاس آن به نحوی ساخته شده که مثل یک استودیوی مجهز به ضبط صدا طنین‏های اضافی صدا را از بین می ‏برده است و اصوات را به صورتی صاف به تمام قسمت‌های تالار می‌رسانده است. دیوارهای اتاق‌های اطراف نیز با نقاشی‌های زیبا تزیین شده‌‏اند.

آنچه عالی قاپو را در عداد آثار با شکوه و بسیار نفیس قرار داده است گچبری‌های هنرمند معروف عصر صفوی رضا عباسی است که در آخرین طبقه خودنمایی می‌کند و تالار آن به اتاق موسیقی یا اتاق صوت نیز معروف است.

در این قسمت از کاخ شکل انواع جام و صراحی در دیوار تعبییه شده است که این اشکال علاوه بر نمایش زیبایی و خلاقیت و ابتکار هنرمندان گچکار برای این بوده است که انعکاس حاصل از نغمه‌های نوازندگان به وسیله این اشکال گرفته شود و صداها طبیعی و بدون انعکاس صوت به گوش برسند.

به طورکلی بنای عالی قاپو به عنوان یک بنای تشریفاتی خوش ساخت و زیبا دستاورد دیگری از هنر معماری دوران صفویه است.
با آنکه بعد از دوره صفویه به تزئینات بناها خسارات جبران ناپذیری وارد شده ولی هنوز شاهکارهایی از گچبری‌ها و نقاشی‌های عهد صفویه را در بر دارد و بازدید‌کنندگان را به تحسین وا می‌دارد.

مینیاتورهای هنرمندانه رضا عباسی، نقاش معروف عهد شاه عباس، نقاشی‌های گل و بوته، شاخ و برگ، اشکال وحوش و طیور و گچبری‌های زیبای آن به شکل انواع جام و صراحی در تاق‌ها و دیوارها تعبیه شده است وشاه صفوی و مهمانان او، از تالار همین عمارت مناظر بازی چوگان، چراغانی، آتش بازی‌ها و نمایش‌های میدانی را تماشا می‌کردند.

عالی قاپو بزرگترین کاخی است که ممکن است در یک پایتخت وجود داشته باشد. پس می‌توان گفت که این کاخ در زمان صفویه از بهترین کاخ‌های دنیا محسوب می‌شده است و از این رو محتوی بر تمام مزایا و محاسن بوده و آنچه لازمه یک کاخ سلطنتی بوده در آن وجود داشته است.

منبع:همشهری

محلات 19 گانه بیرجند آن روزگار عبارت بودند از؛ محله چهار درخت، محله شکرآب، محله جوادیه، محله خیرآباد، محله پایین شهر و … .

در آن زمان هر یک از این محلات ویژگی‌های خاصی داشتند آما در بین آنها محله چهار درخت به لحاظ خصوصیات فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی سرآمد آنها به حساب می‌آمد.

محله چهار درخت همچنین قدیمی‌ترین و معتبرترین محله شهر بیرجند نیز بود. چرا که این محله به عنوان نقطه مرکزی شهر، دارای مساجد، حمام، آب‌انبار و میدانچه بوده است.

وجه تسمیه نام این محله؛ البته از نظر ریش سفیدان محل، وجود چهار درخت نارونی است که در چهار طرف میدان محل قرار داشته و به همین خاطر به میدان چهار درخت و محله چهار درخت شهرت یافت.

در وسط میدانچه محل، آب‌نمای کوچکی شاخته شده بود که آب قنات پس از عبور از این آب‌نما به هفت قسمت تقسیم شده و به هفت گذر انتقال داده می‌شده و از این هفت گذر به هفت محل منتهی می‌شده است.

معابری که از این میدانچه منشعب می‌شده عبارت بودند از؛ کوچه کلو، کوچه قلعه و کوچه حمام و هر کدام از این معابر فضاهای مختلفی را در اختیار داشتند.

محله چهار درخت بیرجند در سال 1371 از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با شماره 2365 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

همچنین مسجد جامع و حمام و مدرسه تاریخی و قدیمی این محله نیز در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منبع:همشهری

 تنگه‌ واشی علاوه بر دارا بودن پوشش صخره‌ای بلند و زیبا، آبشار و پوشش گیاهی، دارای رودخانه‌ای زیبا نیز هست.

این تنگه به طول حدود ۳۰۰ متر و با دیواره‌های صخره‌ای بلند به ارتفاع حدود ۱۰۰ متر محل عبور رودخانه‌ای است که از کوه‌های ساواشی سرچشمه می‌گیرد و از میان دشت می‌گذرد.

در این تنگه بسیاری از جانوران و حیواناتی زندگی می‌کنند که حیات و زندگی‌شان با ورود گردشگران، رو به نابودی گذاشته است.

تنگه واشی علاوه بر برخورداری از منابع زیبای طبیعت دارای چند اثر تاریخی نیز هست. در این تنگه باریک یک کتیبه از 3 کتیبه‌ معروف دوران قاجار به یادگار مانده‌ است.

یکی از این کتیبه‌ها در جلیل‌جند تنگه واشی قرار دارد و 2 کتیبه دیگر در چشمه علی شهرری و تونل وانه در جاده‌ هراز قرار دارند. هر 3 کتیبه به دستور فتحعلی شاه قاجار حکاکی شده‌اند.

فتحعلی شاه با دیدن نقش برجسته‌های دوره‌ ساسانی 3 نفر به نام‌های حجارباشی، نقاش‌باشی و معمارباشی را مسئول ساخت 3 کتیبه در تهران کرد که نام هر سه‌ تن در گوشه‌های کتیبه‌ها نمایان است.

کتیبه‌ی جلیل جند دارای طول و عرض 6 در 7 متر است و وقایع زمان فتحعلی شاه، دور تا دور کتیبه روایت شده است که بزرگترین نقش برجسته‌ این کتیبه‌ها با مضمون شکارگاه و با تصویر اسب، نیزه و شکارهایش است که در اطراف او می‌توان عباس میرزا، علی‌قلی میرزا و علی‌نقی میرزا و نوادگانش را در حال شکار دید.

اشکال پرندگان و حیواناتی چون بزکوهی، آهو و گوزن نیز در این نقش برجسته به عنوان شکار دیده می‌شوند کماکان از این نوع حیوانات امروز نیز در تنگه‌ی واشی کم و بیش می‌توان یافت.

ساخت کتیبه‌ جلیل جند 3 سال به طول انجامید و دارای قدمتی 185 ساله است. این کتیبه به گونه‌ای در دل کوه حک شده است که از بارش باران و تابش آفتاب در امان است.

در تنگه واشی نوعی از گیاهان کمیباب به نام باریجه روییده می‌شود که گیاهی محلی است و از سوی سازمان حفاظت محیط زیست حفاظت و نگهداری می‌شود.

تا قبل از حضور گردشگران در تنگه واشی، مردم این منطقه به دام پروری و سیفی‌کار مشغول بودند و عمده‌ترین معاش خود را از همین طریق به خصوص کاشت سیب‌زمینی تامین می‌کردند.

منبع:همشهری