کتله‌خور ؛ گشتی در هزارتوی تاریخ
غارها از دیرباز نقش موثری در رقم خوردن تمدن و زندگی بشری داشته؛ به طوری که بسیاری از تمدن‌ها از دل این غارها شکل گرفته است.
غارها به عنوان اولین سکونت‌گاه انسان‌ها شناخته شده و طبق مدارک باستانشناسی حداقل از حدود یک میلیون سال پیش بشر از غارها استفاده می‌کرده، انسان‌های اولیه از این مکان به‌عنوان سرپناهی برای در امان ماندن از حوادث طبیعی و شر حمله حیوانات استفاده می‌کردند و از این رو می‌توان نشانه‌های تمدن و تاریخ حیات بشر را در دل غارها جستجو کرد.
در زمانی که هنوز خط اختراع نشده بود، انسان‌های اولیه نسبت به نقاشی بر روی دیواره غارها برای رساندن منظور خود استفاده می‌کردند که برخی از آنها هنوز هم به یادگار مانده و با بهره‌گیری از آنان هر روز زوایای جدید و جالب زندگی بشر نخستین کشف می‌شود، لذا به جرأت می‌توان گفت قدیمی‌ترین آثار تمدن بشری در غارها یافت شده است.
آیا گذشت زمان از اهمیت غارها کاسته است؟
هرچند با گذشت زمان زندگی غارنشینی به فراموشی سپرده شده اما حتی گذر زمان نیز از اهمیت این موهبت خدادادی نکاسته است تا جایی که بد نیست بدانیم به اعتقاد کارشناسان، غار نقش به‌سزایی در تامین منابع آب زیرزمینی داشته و با مطالعه آنها می‌توان سطح این منابع را تخمین زد.
جادوی غارها برای غارنوردان
متاسفانه طی سال‌های اخیر غارها نیز از کمند تخریب انسان در امان نمانده اما هستند کسانی که به دلیل برخورداری این مواهب خدادادی از زیبایی‌های منحصر به فرد و جذاب به تحقیق درباره آنها پرداخته و حتی غارنوردی را به‌عنوان یک ورزش و تفریح مهیج برای خود انتخاب می‌کنند که نتیجه این تلاش‌ها گاهی منجر به کشف غارهای جدید می‌شود. هر چند آمار دقیقی از تعداد غارهای کشور در دست نیست اما تعداد آنها بیش از ۳۰۰۰ مورد تخمین زده شده است، غارهایی که با زیبایی‌های منحصر به فرد خود، گنجینه با ارزش و سرمایه‌های مهمی برای کشور محسوب می‌شود.
زنجان میزبان بزرگترین غار آهکی جهان
استان زنجان نیز از این موهبت خدادادی بی‌نصیب نمانده است تا جایی که بزرگترین غار آهکی جهان را در دل خود جای داده است. غار کتله‌خور یکی از غارهای منحصر به فرد و زیبای استان زنجان بوده و سالانه پذیرای مهمانان بسیاری از اقصی نقاط جهان است، غاری که در ۱۵۵ کیلومتری زنجان و در نزدیکی شهر کوچک گرماب واقع شده است.
این غار اعجاب‌انگیز از نظر قدمت، وسعت، تعداد طبقات و تنوع در تشکیل قندیل‌ها، از غارهای منحصر به‌فرد دنیا محسوب می‌شود که قبل از سال ۱۳۰۰ کشف و ۳۰ سال بعد توسط سید اسدالله جمالی به ثبت رسید. مهم‌ترین و گسترده‌ترین بازدید از کتله‌خور که باعث شد بیشتر شناخته شود، به سال ۱۳۶۵ برمی‌گردد که تیمی متشکل از غارنوردان زبده، غار را کنکاش و نادیده‌های بسیاری را کشف کردند. کتله خور به لحاظ وسعت و تنوع قندیل‌ها یکی از غارهای منحصر به‌فرد جهان است.
علت نامگذاری غار به کتله‌خور چیست
در بعضی از مناطق غربی ایران به کوه‌های کم‌ارتفاع کتله می‌گویند و احتمالا وجه تسمیه غار نیز به همین علت باشد که غار در یکی از این کوه‌ها قرار گرفته و خورشید از پشت آن طلوع می‌کند و به جای «کتله خورشید» به آن «کتله‌خور» گویند. مردمان محلی نیز به این غار «کتل کوتول» می‌گویند که در زبان ترکی نیز کتله به معنی پستی و بلندی است.
دوران سوم زمین‌شناسی، زمان شکل‌گیری غار کتله‌خور
زمان شکل‌گیری غار کتله‌خور به دوران سوم زمین‌شناسی برمی‌گردد که حدود ۳۰ میلیون سال قدمت دارد. آب‌های زیرزمینی در سنگ‌های آهکی کوه ساقیزلو نفوذ کردند و به‌آرامی، آهک‌های درون سنگ‌ها و صخره‌ها را شستند و حفره‌هایی ایجاد کردند تا غار کتله‌خور با شکل امروزی آن پدید آمد.
اگر چه غار در حال حاضر بیشتر شکلی خاکی دارد اما در مراحل اولیه تشکیل خود، غاری آبی بوده است. تشکیل طبقات متعدد این غار باعث شده که آب به طبقات زیرین نفوذ کرده و کتله‌خور به غاری خشکی تبدیل شود. هنوز در بخش‌هایی از غار، رودی جریان دارد که حاصل جریان آب‌های فرورو و شکل‌دهنده غار است.
این غار منحصر به فرد در ارتفاع ۱,۷۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد و اختلاف ارتفاع آن با ارتفاع چشمه‌ای که آب‌های فرورو حاصل از ریزش جوی غار را خارج می‌کند و به رود شور می‌ریزد، ۵۰ متر است. ورودی غار کتله‌خور یک دهلیز ۴۰۰۰ متری با سقفی کوتاه و فاقد غار سنگ و چند دهلیز فرعی است. پس از دهلیز فرعی یک دالان وسیع ۹۵۰ متری با سربالایی‌هایی به ارتفاع دو متر و گودال‌های خشک قرار دارد که با دوشاخه ۵۰ متری ادامه پیدا می‌کند و پس از عبور از یک سربالایی به تالار وسیعی پوشیده از چکنده و چکیده و ستون می‌رسد. ورودی اولیه این دهلیز به‌منظور جلوگیری از آسیب‌های احتمالی بسته شده است. این مکان را افراد محلی «یورت یری» می‌گفتند که به زبان ترکی به معنی محل زندگی افراد یا آبا و اجداد اطلاق می‌شود.
غار کتله‌خور یک غار آهکی است که در برخی نقاط آن گل رس و خاک‌های حاوی اکسیدآهن مشاهده می‌شود. این غار که سه طبقه آن شناسایی شده دارای تونل‌های فرعی و بخش‌های دیگری است که به‌ترتیب می‌توان به میدان شیر خوابیده، میدان بیستون، میدان چهل‌ستون، سه‌راهی کوهی، میدان پنج‌شیر، تالار عروس، تونل قندیلی، اتاق عقد، پای فیل، شتر باجهاز، عروس و داماد، میدان شمع، دو جادوگر، نخل سوخته، میدان مریم مقدس و … اشاره کرد. همه این بخش‌ها حاصل تجمع‌های مختلف آهکی است که هر کدام بر اساس شباهتی که به یکی از اشیای اطراف ما داشته‌اند، به این اسامی خوانده می‌شود.
وجود چشمه‌های زلال و حفره‌های متعدد از ویژگی‌های منحصر به فرد غار کتله‌خور
در داخل قسمتی که تالار کوچک بلورین نام گرفته و به تالار ستون‌ها چسبیده، چاهی به عمق هشت متر قرار دارد که احتمالا محل خروج آب‌های فرورو و سازنده غار است. وجود چشمه‌های آب بسیار زلال در اطراف این غار و حفره‌های متعدد طبیعی هم از ویژگی‌های منحصر به‌فرد این غار است. همچنین یکی دیگر از عجایب و زیبایی‌های این غار، تعدد طبقات آن است که اینگونه غارها در جهان بسیار کم‌نظیرند. گمان می‌رود که این غار دارای هفت طبقه باشد که البته تاکنون تنها سه طبقه آن کشف شده است.
غار کتله‌خور زنجان و ارتباط آن با غار علیصدر همدان
بر اساس شواهد و بررسی‌های انجام شده، غار کتله‌خور به غار علیصدر در همدان متصل می‌شود و به لحاظ قدمت تقریبا هم‌سن غار علیصدر همدان است، البته از دو جهت با هم تفاوت دارند. یکی اینکه غار علیصدر همدان غاری است کاملا آبی اما غار کتله‌خور زنجان غاری تقریبا خشک است. دوم اینکه آهک‌های غار کتله‌خور نسبت به آهک‌های غار علیصدر بسیار خالص‌تر است که عاملی برای زیباتر شدن غار است، چراکه خالص بودن آهک‌ها موجب شفافیت آنها و در نتیجه عبور نور از قندیل‌ها می‌شود.
در حال حاضر این غار به سه بخش فرهنگی، تفریحی و ورزشی تقسیم شده است؛ بخش ورزشی آن تنها مورد استفاده غارنوردان و صخره‌نوردان قرار می‌گیرد که حدود چهار کیلومتر بوده و البته هنوز انتهای آن کشف نشده است. بخش تفریحی غار نیز که برای بازدید عموم مورد استفاده قرار می‌گیرد، حدود دو کیلومتر مسیر مستقیم است که گفته می‌شود این مسیر تنها یک‌سوم کل غار است. بخش فرهنگی غار نیز در بخش جنوبی آن قرار دارد، قسمت اصلی آن دالانی است طبیعی که جهت برگزاری مراسم مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد، البته این دالان هیچ‌گونه راه خروجی به بیرون نداشته و راه خروجی آن به‌صورت مصنوعی کنده شده اما خود دالان کاملا طبیعی بوده است.
خفاش، تنها جانور غار کتله‌خور
تنها جانور داخل غار خفاش است، چون به‌علت نبود تغذیه و نور کافی، جانوران دیگری در این مکان زندگی نمی‌کنند. آب و هوای داخل غار نیز در قسمت‌های مختلف متفاوت است. مثلا در ورودی به‌دلیل چرخش هوا تا ۴۰۰۰ متری به‌صورت تقریبا خنک بوده و از ۱۱ درجه شروع و در قسمت‌های جلوتر رطوبت به حدود ۹۰ درصد می‌رسد. غار کتله‌خور طی زمان دستخوش تغییر و تحولات بسیاری شده که برخی طبیعی و برخی هم مصنوعی بوده است. از تغییرات طبیعی این غار می‌توان شکستگی‌های حاصل از زمین‌لرزه‌ها، گسل‌خوردگی‌ها، لغزش‌ها و ریزش‌ها را نام برد.
قندیل‌های غار کتله‌خور و جلوه‌های زیبای آن
غار کتله‌خور از لحاظ کیفیت بلورها و قندیل‌ها، زیبایی و تعدد طبقات اولین غار آهکی جهان شناخته شده است. در این غار قندیل‌ها یا همان استلاکتیت‌ها، استلاکمیت‌ها و ستون‌های بسیاری در گذرگاه‌های اصلی است و قندیل‌های مخروطی آویزان از سقف‌ها در اثر داشتن ناخالصی‌ها، رنگ‌های متنوع به خود گرفته‌اند. آنها که ترکیبات به‌همراه نداشته یا کمتر دارند، به‌صورت بلورهای شیشه‌ای بسیار شفاف مشاهده می‌شود. همچنین در غار کتله‌خور می‌توانید تجمع‌های زیبا و جالب توجه استالاگمیت‌هایی را ببینید که بسیار شبیه عروس و داماد هستند و به همین اسم نامگذاری شدهاند.
وجود همین قندیل‌ها ویژگی منحصر به فردی به غار کتله‌خور بخشیده است، به گونه‌ای که از به هم پیوستن استالاکتیت‌ها و استالاگمیت‌های آهکی، ستون‌های آهکی عظیم شکل بگیرند که باعث شدهاند که این غار خودنگه‌دارنده باشد؛ یعنی اینکه این ستون‌های عظیم نقش نگه‌دارنده‌هایی را بازی می‌کنند که مانع از فروریختن سقف غار می‌شود.
پی‌نوشت: در این نوشتار از کتاب غار کتله‌خور تالیف لیلا ملا و رضا وثوقی استفاده شده است.
