مولانا شیخ قطب‌الدین احمد ابهری، معروف به پیر زهرنوش که یکی از قطب‌های سلسله تصوف به شمار می‌رود که فقیه کاملی بوده است. سال‌های زندگانی او سال‌های ۵۰۰ تا ۵۷۷ هجری قمری است از او کتاب‌های شعر و عرفان باقی مانده است ازجمله، مقام العارفین، داستان سلامان و ابسال گزارش از قطب المه و الدین مبین الاسلام الابهری و دیوان اشعار عربی.

بنای آجری بقعه پیر احمد زهرنوش در شهر ابهر به سده‌های ششم و هفتم هجری قمری مربوط می‌شود و اکنون بعد از گذشته صدها سال محل بازدید گردشگران داخلی و خارجی است. آرامگاه پیر احمد زهر نوش در منتهی‌الیه جنوبی ابهر قرارگرفته و شامل بقعه و چند واحد الحاقی در شمال غربی آن است. بنای اصلی آرامگاه، از دوطبقه تشکیل یافته که طبقه زیرین، محل آرامگاه و تالار بالایی، محل خانقاه و جایگاه ذکر و بحث دراویش بوده است. بنای آجری بقعه پیر احمد زهرنوش شهر ابهر سال ۱۳۵۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و در سال ۱۳۹۰ نیز موزه باستان‌شناسی در این مکان دایر شد و هم‌اکنون در آن به روی هر بازدیدکننده‌ای باز است.

با توجه به بی‌پیرایه بودن بناهای اطراف، احتمال می‌رود کاربری نخست این بنا خانقاه باشد. معماری مقبره یک بنای چهارطاقی است، این بنا با شکست‌ها و جرزهای ایجادشده، از داخل به ۲۰وجهی تبدیل‌شده است. بر فراز چهارطاقی مقبره گنبد زیبایی به سبک پنج و هفت از گونه گنبدهای سلجوقی استوار گشته و به گنبدهای مساجد جامع قروه و سجاس شبیه است. علاوه بر ورودی مقبره از ساختمان غربی، ورودی اصلی مقبره از بیرون دری در ضلع شمالی بناست. کف مقبره یک پله بالاتر از ورودی در اصلی و محل گورها نیز در سرداب قرار دارد. سرداب با پلان چلیپا بوده که پنج پله پایین‌تر از کف مقبره است و سقف سرداب نیز طاقی از جنس آجر است. این بنا درواقع از بقایای مجموعه‌ای از دو بخش اصلی متصل و مرتبط باهم را تشکیل‌شده است.

بخش اول گنبدخانه‌ای مرتفع که به دلیل وجود سردابه‌ای در آن، محل دفن یک یا چند شخصیت مهم بوده و بخش دوم فضاهای غرب و شمال غرب گنبد خانه که به گفته برخی پژوهشگران محل خانقاه و عبادتگاه بوده است. توجه به نقشه بنای موجود و نگاهی به متون تاریخی نشان می‌دهد که این مجموعه دارای دو کارکرد متفاوت بوده است. وجود سردابه در داخل گنبد خانه نشانگر استفاده از این بخش به‌عنوان یک مکان تدفینی است.

شکل سردابه در زیر یک گنبد خانه به‌عنوان یک مکان تدفینی همواره در معماری دوران اسلامی مورداستفاده قرارگرفته است. در متون تاریخی نیز به آرامگاه برخی مشاهیر قرون اولیه و میانی شهر ابهر در نزدیکی شهر به ویژه آرامگاه ابوبکر عبدالله بن طاهر ابهری اشاره‌شده است. امروزه بر روی سنگ‌قبری که توسط برخی پژوهشگران و علاقه‌مندان ابهر تهیه‌شده نام چهار شخصیت به‌عنوان دفن شده‌ها در این گنبد خانه ذکرشده است.

برای تعدیل دما و رطوبت و تأمین روشنایی در بخش‌هایی از بدنه این فیل پوش‌ها روزنه‌هایی طراحی‌شده است. در داخل بقعه و زیر گنبد، در چهارگوشه، چهار ترنبه (مخروطی) زده‌شده است که طرح چهارضلعی را به هشت‌ضلعی تبدیل می‌کند. در طاق‌نماهای میان هر دو ترنبه (مخروطی) هم نورگیرهای جاسازی‌شده است. در ورودی با یک پله از کف محوطه از سمت شمالی قرار دارد و قبر پیر در وسط این بقعه ساخته‌شده است. هیچ نوع کتیبه و سنگ‌قبری که حاوی اطلاعاتی درباره تاریخ احداث بنا باشد، در این مجموعه پیدا نشده است.

ابهر با حدود صد و پنجاه‌هزار نفر جمعیت، به‌عنوان دومین شهر پرجمعیت استان زنجان محسوب می‌شود. به این شهر دروازه آذربایجان هم می‌گویند. فاصله این شهر تا تهران ۲۴۴ کیلومتر، تا زنجان ۸۵ کیلومتر و تا تبریز ۴۰۰ کیلومتراست. بااینکه شهر ابهر فاصله کمی تا تهران دارد، اما ازنظر فرهنگ، زبان و مردم شباهت زیادی به مردم شهرهای زنجان و تبریز دارد. زبان مادری مردم ابهر ترکی آذربایجانی است که عموماً دوزبانه هستند و از ترکی و فارسی به‌طور هم‌زمان استفاده می‌کنند.

منبع:میراث آریا

عشایر این منطقه به‌دلیل کوچ‌نشین بودن و حرکت‌های مداوم، معمولاً از دارهای افقی که به‌راحتی جمع‌شده و در مناطق اسکان ایل قابل استقرار باشد، استفاده می‌کردند. از نظر مصرف نیز بخش عمده‌ای از قالی و گلیم‌های ساده تولیدشده توسط زنان، جنبه خودمصرفی داشته و در زندگی روزمره آنان مورد استفاده قرار گرفته است.

گلیم نقش برجسته در بین سایر رشته‌های صنایع‌دستی دارای حداکثر صنعتگر دستی است که اکثراَ شامل زنان بوده و در کارگاه‌های خانگی  تولید می‌شود، چراکه با تکنیک و شیوه‌های مختلف بافت آشنایی داشته و علاوه بر رسیدگی به امور منزل، به بافت گلیم نقش برجسته می‌‌پردازند.

گلیم نقش برجسته مهمترین و اصیل‌ترین صنعت دستی ایلام بوده که برای اولین‌بار در سال ۱۳۶۶ شمسی توسط سحر چلانگر از توابع شهرستان چرداول بافته می‌شود. او دست به ابتکار عمل‌ زده و چند گره قالی در متن بافته خود می‌زند. از آن زمان تاکنون این هنر توسط عده کثیری انجام شده و به آن اشتغال دارند. به‌واسطه مستندات و چاپ کتابی در این خصوص، گلیم نقش برجسته به‌نام ایلام در فهرست آثار ملی به‌ثبت رسیده است.

گلیم نقش برجسته بیشتر جنبه تزئینی داشته و به‌صورت تابلو بافته می‌شود و ضمن آنکه زنان بنا به میل ذاتی خود به خانه‌داری و تزئین خانه‌‌های خود می‌پردازند که در این میان علاوه بر نقوش الهام گرفته از طبیعت پیرامون و نگاره‌های اصیل و اعتقادات مذهبی خود نقوش کتیبه‌ای همچون طرح نوشتاری دوازده امام (ع) و نقوش تصویری ائمه اطهار و آیات قرآنی (آیه‌الکرسی) را با اشتیاق بر بافته خود ثبت می‌کنند.

مواد اولیه مصرفی عمدتاً نخ پشمی و نخ پنبه‌ای است که معمولاً از نخ پنبه‌ای برای تار (چله) و از نخ پشمی برای گره و پود گلیم نقش برجسته استفاده می‌شود. بافندگان ایلامی نخ پشمی موردنیاز خود را از پشم دام‌های منطقه خود تهیه می‌کنند.

سایر ابزارهای گلیم نقش برجسته شامل افزار شانه مانندی به نام دفه یا دفتین است که برای ضربه زدن و هموار کردن سرنخ‌ها و رشته‌های پود پس از بافته شدن هر رج به‌کار می‌رود. کارد وسیله دیگر بافت است که قلابی در انتهای تیز آن تعبیه شده و بافنده به‌جای آنکه نخ را با انگشت بر چله‌ها گره بزند قلاب را به‌کار می‌برد و سپس سرنخ را با تیغه همان افزار می‌بُرد و کار سریع‌تر انجام می‌شود.

از جمله ابزارهای کار گلیم‌بافی می توان به دفتین و کارد و قلاب اشاره کرد که به‌وسیله آن رشته‌های نخ تار را گرفته و با خامه گره می‌زنند و از کارد فقط در بریدن سر ریشه‌ها استفاده می‌کنند.

از جمله ویژگی‌های گلیم نقش برجسته مرغوب می‌توان به سبکی وزن بواسطه استفاده از مواد اولیه ظریف، تقارن طرح و نقش، نداشتن سره یعنی نداشتن کجی ابعاد و ثبات رنگ الیاف به‌کار رفته در آن اشاره کرد.

منبع:میراث آریا

نقش حیاتی موزه‌ها در جوامع بشری نقشی بدیع، ماندگار و مروج ناب‌ترین پدیده‌های فرهنگی است.موزه‌ها از معدود مراکز حفظ یادگاران نسل گذشته هستند. هر یک از این اشیا در عین بی‌زبانی به هزار زبان سخن می‌گویند.
موزه باستان‌شناسی گرگان در سال ۱۳۵۵ خورشیدی با عنوان «موزه سنگ مزار» آغاز  به کار کرد و در بهمن‌ماه سال ۱۳۶۷ با افزوده شدن مجموعه ارزشمندی از اشیای باستانی، با نام موزه باستان‌شناسی به کار خود ادامه داد.
این موزه از سال ۱۳۹۱ تحت مرمت و بهسازی قرار گرفت و درنهایت مورخ ۱۷ خردادماه ۱۳۹۶ خورشیدی با فرم و محتوای جدید فعالیت خود را از سر گرفت.
با ورود به حیاط موزه به‌عنوان بخش نخست بازدید و ورودی آن، سنگ مزارها و خمره‌های سفالی و صندوقچه‌های چوبی را می‌توان مشاهده کرد.بازدیدکنندگان می‌توانند در این بخش با انواع سنگ مزارهای دوره اسلامی (از سده ۹ ه.ق تا عصر حاضر) از جمله ریشه‌ای، صندوقچه‌ای و گهواره‌ای و به‌علاوه با اهمیت جایگاه مذهبی، اعتقادی و هنری آن‌ها نزد مردم منطقه آشنا شوند.
سالن اصلی موزه از لحاظ محتوایی شامل بخش‌ها و موضوعات مختلفی است که با ۱۹ ویترین، ۲۵ تابلو و بخش اتاق پژوهش پذیرای بازدیدکنندگان است.
در موزه باستان‌شناسی گرگان درمجموع ۲۳۲ شی‌ء باستانی ارزشمند متعلق به دوره‌های مختلف تاریخی از حدود ۷۵۰۰ تا ۱۰۰ سال قبل (دوره‌های پیش‌ازتاریخ و تاریخی اسلامی) در ویترین‌ها در معرض نمایش قرار گرفته‌اند که شامل ظروف و اشیای سفالی، فلزی، سنگی، شیشه‌ای، گلی، سکه‌ها و نسخه خطی است.
ویترین‌ها در مجموعه موزه باستان‌شناسی گرگان متناسب با موضوعات و دوره‌های گوناگون ارائه‌ شده‌اند که به ترتیب به‌صورت دوره نوسنگی و مس، دوره برنز و اشیای منتخب مجموعه تپه بازگیر مینودشت، دوره آهن، دوره هخامنشی‌ـ‌اشکانی، دوره ساسانی و به‌ویژه دیوار بزرگ گرگان، سکه‌های دوره‌های پیش از اسلام و دوره اسلامی، نسخه خطی (دوره قاجار)، دوران اسلامی شامل شش بخش سده‌های اولیه، سده‌های میانی، سده‌های متأخر اسلامی، ظروف شیشه‌ای، ظروف فلزی و کاشی‌های تزئینی نمایش داده‌ شده‌اند.
یکی از بخش‌های نوین و کاملاً به‌روز موزه باستان‌شناسی گرگان، اتاق پژوهش است که در راستای اهداف بزرگ آموزشی و پژوهشی موزه به‌صورت یک بانک اطلاعاتی عمل کرده و اطلاعات کامل‌تر و تخصصی‌تر در مورد موضوعات تاریخی‌ـ‌باستان‌شناسی، اشیای موجود در ویترین‌ها و محتویات تابلوهای موزه را در اختیار بازدیدکنندگان به‌ویژه دانشجویان و دانش‌آموزان و متخصصان رشته‌های مختلف قرار می‌دهد.
پژوهشگران علاقه‌مند به این حوزه، می‌توانند با مراجعه به این سامانه پژوهشی و مطالعه مقالات و داده‌های علمی به‌روز هم بر دامنه دانش عمومی خود افزوده و هم با صلاحدید شورای پژوهشی موزه، در قالب ارائه و بارگذاری مقالات و پژوهش‌های علمی‌ـ‌تخصصی، بر محتویات بانک اطلاعات موزه بیفزایند.
یکی از مهم‌ترین و آموزشی‌ترین امکانات موزه باستان‌شناسی گرگان که باعث می‌شود مراجعه‌کنندگان بیش ‌از پیش با تاریخ استان گلستان و محوطه‌های باستان‌شناسی آن آشنا شوند، بخش مانیتور سالن اصلی موزه است که با وجود یک صفحه ‌نمایش بزرگ همه‌روزه و در تمامی ساعات بازدید، مستندهای تاریخی و آموزشی به‌ ویژه مستند دیوار بزرگ گرگان، برای بازدیدکنندگان پخش می‌شود و بر ارزش‌ها و جنبه‌های آموزشی و سمعی و بصری موزه می‌افزاید.
موزه باستان‌شناسی گرگان واقع در خیابان شهدا، چهارراه امام‌زاده واقع‌ شده است.

منبع:میراث آریا