اصفهان در آینۀ تصاویر و نقشه‌ها

نشست «بازخوانی نقشه ها و طرح های تاریخی شهر اصفهان در بازنمایی بخش های از دست رفته شهر» در آستانۀ هفته پژوهش از سوی اداره کل میراث فرهنگی اصفهان با همکاری معاونت پژوهشی گروه مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی و انجمن علمی مرمت دانشگاه هنر اصفهان غروب پنجشنبه_۲۰ آذرماه به صورت مجازی برگزار شد.

نیما ولی بیگ، عضو هیأت علمی گروه معماری دانشگاه هنر اصفهان در این نشست گفت: متاسفانه اسناد تصویری ایران تا کنون به صورت مدون و مشخص در یک سازمان یا سامانه گردآوری نشده و همین موضوع باعث شده که اشتباهات زیادی داشته باشد؛ مثلا اشتباه در نامگذاری، اشتباه در چاپ، واژگونه چاپ شده و یا اشتباه در تاریخ گذاری. این مسائل باعث تصمیم گیری های بعدی شده و یکی از بزرگترین مسائل در نقشه ها، کپی های گوناگونی است که از تصاویر تهیه می شود.

وی ادامه داد: نقشه ها و اسنادی که درباره مطالعات معماری و شهری وجود دارند، چند دسته هستند که یا به صورت توصیفی تهیه شده اند مثلا در کتابها، سفرنامه ها و مقالات و کتیبه ها و کلا نوشتاری هستند و گروه دوم اسناد تصویری که نگاره ای را بر روی صفحه کاغذ یا مستندی مانند چوب و فلز و صفحات مختلف پیاده سازی کرده اند.

ولی بیگ افزود: یکی از مسائلی که درباره این نقشه ها و نمایان کردن ها وجود دارد، این است که هم به صورت سه بعدی و هم دوبعدی تهیه شده اند اما یکی از نکاتی که در بررسی اسناد مهم است این است که چگونه حداکثر اطلاعات را از این اسناد بگیرند.

عضو هیأت علمی گروه معماری دانشگاه هنر اصفهان، یکی از اولین تصاویر از ساختار اصفهان را مربوط به اوایل دوره صفوی و زمان شکل گیری میدان نقش جهان دانست و اظهار کرد: فرایند ساخت میدان تا سال ۱۶۲۸ میلادی طول می کشد و یکی از کهن ترین تصاویر که با تکمیل میدان شکل می گیرد، نقشه ای از «هربرت» در سال ۱۶۲۷ است که آن را همزمان با دورۀ شاه عباس یکم ترسیم کرده و نشان می دهد که میدان درحال تکمیل است. او در این تصویر هر چهار عنصر را به شکل نما و طاق ها را به شکل خوابیده ترسیم کرده است و شکل، حالت شماتیک دارد.

وی یادآور شد: تصویر دوم مربوط به زمان شاه صفی است و سال ۱۶۳۸توسط «مِریام» از اصفهان و احتمالا در اصفهان ترسیم شده است. در این تصویر که از سمت شرق اصفهان تهیه شده، میدان نقش جهان در میان تصویر است و جنوب به رودخانه زاینده رود ختم شده و چهارباغ به صورت بنای ساده در زیر آن رسم شده است؛ ضمن اینکه جلفا و عباس آباد در آن کشیده نشده و در جنوب شهر سی و سه پل به شکل بسیار ساده و اولیه ترسیم شده است.

ولی بیگ تصریح کرد: تصویر دیگری هم متعلق به دوران شاه صفی یکم است که توسط «اولاریوس» در سال ۱۶۴۷ ترسیم شده و یک بخش اضافه شده که در دوره های بعد اشتباه نامگذاری شده است. در این تصویر محور زاینده رود نسبت به تصویر مِریام تغییر کرده است. تصویر بعدی در مجموعه اسناد کتابخانه ای در هلند است که به سال ۱۶۵۰ تعلق دارد و در آن عباس آباد و جلفا وجود ندارد و احتمالا از روی تصویر مریام ترسیم شده است.

این مدرس دانشگاه گفت: «یوهانس» نیز در سال ۱۶۵۷ تصویر دیگری از اصفهان تهیه کرده که کامل شده و هم بخش بالای رودخانه زاینده رود و هم پایین دیده می شود و برای پایین رودخانه یا شمال رودخانه نام جلفا و جنوب رودخانه نام عباس آباد ذکر شده است.

به گزارش ایسنا، وی افزود: در سال ۱۶۷۳ «دولیه دلاند» فقط میدان نقش جهان را ترسیم کرده و این تصویر مبنایی برای افرادی است که بعدها میدان را ترسیم می کنند.

ولی بیگ با اشاره به یک نکته مهم تاکید کرد: برخی افرادی که این تصاویر را ترسیم کرده اند اصلا به ایران نیامده اند و از سایر تصاویری که قبلا ترسیم شده استفاده کرده اند و برخی نیز با اینکه ایران آمده اند اما تصویر خود را از روی تصاویر قبل ترسیم کرده اند. بنابراین افرادی که در ایران توضیحاتی می دهند یا سفرنامه ترسیم می کنند، به دلیل کمبود منابع از اسناد تصویری پیش از خود کمک گرفته و حتی نقاشی های قبل را کپی کرده و اگر اشتباهی بوده در آثار بقیه هم تکرار شده است اما دقت در بازنمایی های بعدی کم کم بیشتر می شود. با این وجود یکسان نمی شود با تمام این قضایا برخورد کرد.

عضو هیأت علمی گروه معماری دانشگاه هنر اصفهان توضیح داد: «شاردن» در سال ۱۶۷۳ تصویری از اصفهان تهیه کرده است که در آن ساختمان های نمکدان، آیینه خانه، پل جویی و باغ هفت دست دیده می شود. البته تناسبات و پرسپکتیو مناسب نیست، ولی جالب است که تصاویری که شاردن کشیده با اینکه قدیمی تر از سیاحان بعدی است اما دقت خیلی بیشتری دارد و در اسناد تصویری خود درباره تک تک بناها توضیحاتی ارائه می کند. شاردن تصویری از بنای مسجد شیخ لطف الله نیز دارد که از چپ به راست ترسیم شده و این اشتباه بزرگ آن یعنی بعدها اشتباه چاپ شده است.

وی خاطر نشان کرد: برخی تصاویر از اصفهان دقت چندانی ندارند و خیالی هستند؛ مثل تصویر سال ۱۶۷۶ که توسط «یونس کیپ» تهیه شده است. او در زمان شاه سلیمان یکم به اصفهان آمد و تصویری که او از اصفهان ترسیم کرده یک میدان است که چهارعنصر اصلی در چهار طرف دارد و اسم آن را اصفهان گذاشته است!

ولی بیگ یادآور شد: علت این است که ترسیم کنندگان این تصاویر آن را همزمان با حضورشان در اصفهان نکشیده اند و در اصفهان فقط اسکیس کشیده اند، بعد وقتی به موطن خود رفته اند از روی تصاویر ذهنی خود چیزی را روی کاغذ آورده اند. یونس کیپ در زیرنویس هم به اسامی چهارعنصر اشاره کرده است ولی در پرسپکتیو عدول کرده و حالت میدان به صورت هشت ضلعی است.

این مدرس دانشگاه در ادامه اظهار کرد: «مَلِت» نیز در سال ۱۶۸۳ دو تصویر از اصفهان ترسیم کرده که یکی مربوط به میدان نقش جهان و دیگری عالی قاپو است که آن را برای نمود بهتر به صورت جداگانه ترسیم کرده است. او ورودی میدان از مسیر مسجد شیخ لطف الله را حذف کرده، تناسبات مناسب نیست و میدان به شکل مربع و برعکس کشیده شده است.

وی افزود: او یک تصویر هم از کل اصفهان و از سمت شمال اصفهان به سمت جنوب تهیه کرده که در دوره های بعدی این تصویر را رنگی می کنند؛ درواقع بسیاری از اسنادی که از تعدادی هنرمندان به ویژه نقاشان و سیاحان داریم، در دوره های بعد رنگ می زنند و به آن ها آدم  و قاب اضافه می کنند.

ولی بیگ توضیح داد: «کمپفر» در سال ۱۶۸۳ بخشی از محور چهارباغ را ترسیم کرده و ساختمان جهان نما در انتهای شمالی تا هزارجریب در انتهای جنوبی را نشان داده  و نام باغها را نیز نوشته است. این تصویر دقت خیلی خوبی داشته و در نقشه ای که بعدها «پاسکال کوست» کشیده، معلوم است این تصویر کمپفر را دیده است ولی دقت نقشه کمپفر بسیار بیشتر از کوست است و فقط یک مشکل دارد آن هم این که بسیاری از اسنادی که کمپفر دارد، باکیفیت بسیاربالا در کتابخانه انگلستان وجود دارد و تابه حال به شکل مجزا چاپ نشده است.

عضو هیأت علمی گروه معماری دانشگاه هنر اصفهان خاطر نشان کرد: «کمپفر» در سال ۱۶۸۴ یک تصویر سه بعدی از اصفهان دارد که ملاک طراحی های بعدی است. او در این تصویر بسیاری از ساختمان های فراموش شده را کشیده است، پرسپکتیر خوبی دارد و سردر خورشید که بعدها خراب شد یا بنای اوچی مرتبه و کاخ چهارباغ و بسیاری از بناهایی که بعدها تخریب شده اند در آن وجود دارد. این تصویر که در سفرنامه کمپفر وجود دارد یکی از تصاویر بسیار پرکاربرد است.

وی علت اینکه چرا برخی جزئیات نقشه ها با واقعیت متناقض است اینگونه شرح داد: برخی نقاشان اسکیس کلی را در محل سفر می زدند و بعدها که به محل زندگی خود می رفتند جزئیات را به آن اضافه می کردند.

ولی بیگ گفت: «یاکوب» در سال ۱۶۹۰ و در زمان حکومت شاه سلیمان اول طرح خود را آماده می کند که در آن ساختمان های عباس آباد دیده می شود اما ساختمان های چهارباغ ترسیم نشده است و احتمالا یاکوب از اسناد قبلیِ «اولاریوس» یا «مریام» کپی کرده و اصلا به اصفهان نیامده است.

این مدرس رشتۀ معماری تصریح کرد: «باپتیست هومن» که کارش ترسیم نقشه ها بوده  نیز در سال ۱۶۹۰ نقشه ای را از اصفهان طراحی کرده و اصلا شاید کسی این نقشه را ندیده است. او اصفهان را از سمت شمال به سمت جنوب طراحی کرده و این طرح چند ویژگی دارد؛ ازجمله اینکه عمارت باغ هزارجریب و عمارتی که روی کوه اصفهان است را به شکل تخت رستم شماره زده و حتی باغ هزارجریب را مشخص کرده و در این تصویر میدان نقش جهان تقریبا گم شده است. طراح نقاط دورتر را در مقایسه با نقاط نزدیکتر دقیق تر کشیده است.

وی ادامه داد: تصویر «هوفشتد» در سال ۱۷۰۳ نیز یکی از اولین تصاویری است که میدان نقش جهان را با تناسبات خوبی ترسیم کرده و مربوط به اویل سلطنت شاه سلطان حسین است. در تصویر او مسجد جامع عباسی در بالای تصویر است، عالی قاپو با دقت بالا ترسیم شده، سردرخورشید، بازار قیصریه و مسجد شیخ لطف الله هم در آن ترسیم شده و تناسبات طولی و عرضی و تعداد دهانه ها تقریبا رعایت شده است. این تصویر از دید پرنده ای که مایل پرواز می کند ترسیم شده است.

عضو هیأت علمی گروه معماری دانشگاه اصفهان گفت: تصویری از اصفهان توسط «دبروین» در سال ۱۷۰۳ با دقت بسیار بالا ترسیم شده که می توان گفت اولین تصویر با دقت بالا است. «دبروین» تصویر تمام نمایی با وسعت شرق تا غرب اصفهان را در سال ۱۷۰۴ کشیده  و این تصویر برخلاف سایر تصاویر از سمت جنوب به شمال کشیده شده است و  محور خیابان ها، باغ هزارجریب و در انتها زاینده رود به خوبی در جنوب ترسیم شده. در این تصویر دقت بر روی قسمت شمال اصفهان کمتر است.

ولی بیگ افزود: طرح «دِفِر» که مربوطه به سال ۱۷۰۵ تا ۱۷۰۹ است نیز از روی نمونه های بعدی ترسیم شده و اکثراً در تصاویر اصفهان و نقشه های تهیه شده از مسجد شیخ لطف الله به فرانسوی کلمۀ «زیبا» نوشته شده است.

وی یادآور شد: «مَلِت» در سال ۱۷۱۹ دوبار تصویر میدان را ترسیم می کند. چون در یکی از تصاویر اشتباه کرده به همین خاطر تصحیحاتی را در تصویر دوم انجام می دهد.

این مدرس دانشگاه خاطر نشان کرد: «ون دِر اِی» نیز در سال ۱۷۲۲ اصفهان را ترسیم می کند که جلفا و عباس آباد مجددا از تصویر حذف می شود و تغییراتی در ووردی های شرقی شهر دیده می شود. در این نقشه چهارباغ سرجای خود است و رودخانه از پشت چهارباغ عبور می کند. «تاورنیه» نیز در سال ۱۷۲۴ میدان نقش جهان را می کشد ولی پیرامون میدان را خیالی ترسیم می کند.

ولی بیگ گفت: وقتی اسناد تصویری اصفهان را به شکل مقایسه ای مطالعه می کنیم، درمی یابیم اکثر کسانی که به اصفهان آمده اند پیش از آمدن به اصفهان راجع به اصفهان مطالعه کرده و سفرنامه های قبلی را خوانده و نگاره ها را دیده اند، برای همین تکرار در آثار آنها دیده می شود.

وی توضیح داد: تا سال ۱۸۰۰ تصویری از اصفهان نداریم چون حمله افاغنه انجام می شود و گردشگری به اصفهان نمی آید، تا اینکه سال ۱۸۰۰در مجموعه «مِری اِوانس» تصویری ازاصفهان به دست می آید. او در دوران فتحعلی شاه قاجار در اصفهان حضور داشته است.

این مدرس رشته معماری افزود: سال ۱۸۰۵ نیز «یوهان بلاشکه» تصویری از اصفهان کشیده و قطعا پیش تر طرح «دبروین» را دیده است.

ولی بیگ با اشاره به اینکه در سده ۱۹ مطالعات شرق شناسی در اروپا خیلی اولیه بود بنابراین افراد اسناد قبلی را مطالعه می کردند و برخی نقاشان از روی نقشه های قبلی دوباره می کشیدند، گفت: مثلا در سال ۱۸۱۶ «گودال» اصفهان را از روی تصویر «کریگ» بازترسیم می کند. تصویر دیگری از اصفهان نیز توسط «سسونی» ایتالیایی در سال ۱۸۳۰ وجود دارد. درمجموع نهضت تصویرکشیدن و اسناد باید با دقت زیادی موشکافی شود. در سال ۱۸۴۶ نیز برداشت آزاد از تصویر «دولیه دولند» دیده می شود که پیش تر در سال ۱۶۷۳ ترسیم شده بود.

عضو هیأت علمی گروه معماری دانشگاه هنر اصفهان ادامه داد: شاردن و بمبو نیز تقریبا همزمان در اصفهان حضور داشتند و یک نقاش برای هر دوی آنها تصویری از عالی قاپو ترسیم می کند که دقت در تصویر شاردن بیشتر است. نقاش، این تصویر را برای شاردن در سال ۱۶۷۳ و برای بمبو در سال ۱۶۸۳ کشیده است. «بمبو» یک پانورامای ارزشمند از اصفهان دارد که تمام پل های اصفهان در آن وجود دارد و به نگاه جنوب به شمال اصفهان کمک می کند.

وی تصریح کرد: یکی از مواردی که کمک می کند بدانیم تصویر درست است یا نه، این است که جزئیات را با اسناد تاریخ شفاهی مقایسه کنیم اما از دوره قاجار یا قبل کسی زنده نیست، بنابراین اسناد توصیفی همزمان با بنا بیشتر به ما کمک می کند.

این مدرس دانشگاه گفت:  ایران یکی از اولین کشورهایی است که عکاسی در آن رشد کرد چون پادشاهان قاجار عکاسی را دوست داشتند. دومین آلبوم خانه سلطنتی دنیا یعنی آلبوم خانه کاخ گلستان در ایران وجود دارد و اولین آلبوم خانه نیز در انگلستان است.

ولی بیگ خاطر نشان کرد: «پاسکال کوست» در سال ۱۸۴۰ نقشه هایی از اصفهان تهیه کرده که ما از آن ها بسیار استفاده می کنیم. او و «اوژن فلاندن» همزمان در اصفهان بوده اند و تعدادی از نگاره های این دو با اولین عکس هایی که از اصفهان تهیه شده شباهت های بسیاری دارد. میدان مشق نیز در یکی از طرحهای پانورامای «پاسکال کوست» مشخص است. بنای آیینه خانه از «تِکسیه» نیز در سال ۱۸۳۹ به صورت یک اسکیس اولیه طراحی شده، که تقریبا همزمان با آمدن فلاندن و پاسکال کوست به ایران است.

وی یادآور شد: نکته ای که در مقایسۀ تصاویر تصاویر «اوژن فلاندن» و «پاسکال کوست» وجود دارد این است که «فلاندن» نقاش و «کوست» معمار بوده است بنابراین این تصاویر با نگاه نقاشانه و معمارانه طراحی شده اند.

عضو هیأت علمی گروه معماری دانشگاه هنر اصفهان تصریح کرد: بعد از آمدن عکاسی به ایران، «ارنست هولتسر» عکس های ارزشمندی از اصفهان تهیه کرد. نقشه های ارزشمند دیگر نیز نقشه هایی است که توسط نظامیان روس ازجمله «چریکف» در سال ۱۸۵۱ از اصفهان تهیه شده و او از قدم شمار برای ترسیم آن استفاده کرده است.

ولی بیگ توضیح داد: یکی از نقشه های مهم دیگر، نقشه سیدرضاخان است که در سال ۱۹۲۳ تهیه شده و داده های بسیار ارزشمند توصیفی و تصویری دارد. نقشۀ وی توسط آقای «قلم سیاه» در سال ۲۰۰۶ بازترسیم می شود. «هولزر» نیز در سال ۱۹۲۴ نقشه هایی از اصفهان تهیه کرده که هوایی است.

وی گفت: «بدوئن» هم در سال ۱۹۲۸ کارهای بسیارخوبی برای شهرسازان اصفهان انجام می دهد. عکس های هوایی از «اشمیت» نیز وجود دارد که مربوط به سال ۱۹۳۶ است و داده های بسیارخوبی را نشان می دهد.

این مدرس دانشگاه نتیجه گیری کرد: اسنادی که از شهر اصفهان وجود دارد بسیار زیاد است اما این اسناد زمانی بیشتر ارزشمند هستند که در کنار هم قرار بگیرند و با تصاویر جدید و قدیم و به ویژه با اسناد توصیفی مقایسه شوند.

منبع:ایسنا