شهرستان اسفراين در جنوب شرقی استان خراسان شمالی قرار گرفته و از شمال به شهرستان‌های بجنورد و شیروان، از شمال شرقی به شهرستان فاروج، از غرب به شهرستان جاجرم و از جنوب و جنوب شرقی به استان خراسان رضوی محدود می‌شود.
آثار به‌جای مانده از استقرارهای پیش از تاریخ از جمله جیران تپه در شهرستان اسفراین نشان‌دهندۀ سابقه تاریخی کهن این منطقه است. اسفراین در دوره‌های اشکانی و ساسانی نیز همواره جزو ولایت‌های مهم به شمار می‌رفته و بارها در متون تاریخی و جغرافیایی از آن نام برده شده است. در دوره اسلامی نیز اسفراین به دلیل قرار داشتن بر سر راه کاروان نیشابور به جرجان (گرگان) رونق خاصی یافت و بیش از پیش شکوفا شد. ارگ بلقیس در نزدیکی شهر اسفراین از جمله مهم‌ترین بقایای شهرهای دوره اسلامی است. در بیشتر منابع تاریخی متعلق به دوره اسلامی، به اتفاقات و تحولات این شهرستان تاریخی اشاره شده است.
کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه باستانی ارگ بلقیس اسفراین گوشه‌هایی از فرهنگ و تمدن این کانون مدنی به‌ویژه در دوران اسلامی را معرفی کرده است. یافته‌های این کاوش‌ها نشان می‌دهند معماری و هنرهای تزیینی وابسته به آن نظیر گچ‌بری، آجرکاری، کاشی، هنر سفالگری، فلزکاری این منطقه در دوران اسلامی بسیار شکوفا بوده است. همچنین وجود بقاع متبرکه فراوان در این شهرستان نظیر امامزاده احمدبن موسی کوران، شاهزاده محمد باغشجرد، امامزاده حمزه بن موسی دهنه شیرین و… با معماری‌های کم‌نظیر و آرایه‌های فراوانی چون گچ‌بری، نقاشی دیواری، کاشی‌کاری و کتیبه، خود بخشی از تاریخ این هنرها را نشان می‌دهد.
اقوام کرد، ترک و تات از ساکنان اصلی این شهرستان هستند که هر یک فرهنگ، آیین و هنرهای مختص به خود را دارند. قدمت سکونت کردهای این شهرستان به عصر صفویه باز می‌گردد، ترک‌ها که عمدتاً ساکن صفی‌آباد هستند ریشه‌ای ۳۰۰ ساله دارند و تات‌نشینان نیز که در روستاهایی همچون رویین با قدمتی هزار ساله سکونت دارند. وجود تنوع قومیتی جذابیتی کم‌نظیر به این منطقه بخشیده است.
شهر تاریخی بلقیس
ارگ بلقيس بقايای شهر کهن اسفراين واقع در ۳ کیلومتری جنوب شهر اسفراین کنونی از سده‌های نخستين اسلام شکل گرفته و تا پايان دوره صفوی و اوايل قاجار زندگی در آن جريان داشته و به عبارتی بیش از هزار سال تاریخ اسفراین را در دل خود جای داده است.
شهر بلقيس شرايط و ویژگی‌های كامل يك شهر اسلامی را داراست و از بخش‌های مختلف شامل ارگ، شارستان و تأسیسات مختلف شهری چون بازار و مسجد و… برخوردار بوده است. ارگ بلقیس، مهم‌ترین و شاخص‌ترین اثر اين مجموعه باستانی است که از آن می‌توان به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین سازه‌های خشتی در ایران نام برد. این سازه بزرگ خشتی و چینه‌ای وسعتی حدود ۵۱۰۰۰ مترمربع دارد که زمانی ۲۹ برج در اندازه‌های متفاوت، حفاظت از آن را به عهده داشته‌اند.
در گرداگرد ارگ يک خندق وسيع وجود دارد که نفوذپذیری قلعه را دشوار می‌ساخته است. در محدودۀ حصار شهر (شارستان) آثار دیگری نیز قابل مشاهده است که عبارت‌اند از بقعه شیخ آذری شاعر و عارف قرن نهم هجری که در قسمت شمالی شارستان شهر واقع شده است، راسته بازار در بخش میانی شهر، مشتمل بر بازار و بخش‌های اقتصادی شهر است كه مابين تپه منار در جنوب و شيخ آذری در شمال قرار گرفته است، محل معروف به تپه منار که با توجه به نوشته‌های مورخان، جغرافی نویسان و نیز کاوش‌های باستان‌شناختی احتمالاً محل مسجدی است که بخش‌هایی از آن را باستان‌شناسان کاوش کرده‌اند. همچنین، دو بنای مهم دیگر هم خارج از حصار شهر بلقيس ولی در نزديکی آن قرار دارند، يکی بنای کاروانسرای معروف به کهنه رباط در بخش شمال غربی شارستان شهر بلقيس و ديگری مجموعه‌ای معروف به یخدان‌ها که در بخش جنوب غربی شهر تاریخی اسفراین قرار دارند.
آرامگاه شیخ آذری
آرامگاه حمزه بن علی آذری معروف به شیخ آذری با شماره ثبت ۴۴۹۷ در فهرست آثار ملی ثبت شده، از شاعران و عارفان قرن نهم هجری قمری در جنوب شهر اسفراین، در حدود یک کیلومتری شمال شرقی شهر تاریخی بلقیس و در میان اراضی کشاورزی واقع شده است.
قلعه صعلوک
قلعه صعلوک با شماره ثبت ملی ۲۹۴۳۴، دژی استوار در جبهۀ جنوبی ارتفاعات سالوک است که قدمت آن به قرون ۶ یا ۷ هجری می‌رسد و در متون تاريخی مختلف از آن ياد شده است. این قلعه بر فراز يک صخره منفرد با دیواره‌های پرتگاهی ساخته‌شده که دسترسی و تسخير آن را در زمان آبادانی و حیات قلعه بسيار دشوار می‌ساخته است. در داخل قلعه بقايای تأسیساتی مانند انبار آذوقه و غلات، حمام، آسياب، زندان و مقر فرمانده قلعه وجود دارد که مجموع مساحت قلعه را به بيش از يک هکتار می‌رساند. قلعه صعلوک از نظر وسعت و موقعیت بسیار صعب‌العبور و یکی از مهم‌ترین قلاع نظامی دورۀ اسلامی در شمال خراسان است.
مقبره باباقدرت
مقبره باباقدرت با شماره ثبت ملی ۱۱۰۵۲ واقع در غرب روستای دهنه اجاق اسفراین، به شیوۀ دستکند شکل گرفته است و تمام اجزای تشکیل‌دهنده آن در دل یک تپه طبیعی حفر شده است. پلان کلی بنا از سه بخش اصلی شامل یک ورودی در سمت شرق، تالاری مستطیل شکل، یک‌رشته پلکان در انتهای دالان و گنبدخانۀ مربعی تشکیل شده است. در بخش‌های مختلف گنبدخانه آن تزییناتی به شکل نقوش هندسی یا آیات قرآن و احادیث با رنگ آبی نوشته شده است. برخی پژوهشگران صاحب این قبر را درویش حسین بن محمد، سازندۀ بقعه امامزاده کوران می‌دانند.
آرامگاه رشیدالدین محمد بيدوازی
شیخ رشید الدین محمد بیدوازی که آرامگاهش با شماره ثبت ملی ۲۱۹۲ در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است، از مشایخ صوفیه در سال ۸۷۷ هجری وفات یافته و در زادگاهش بیدواز به خاک سپرده شده است. بر مزار او یک بنای سادۀ هشت‌ضلعی گنبد دار با سنگ لاشه و ساروج ساخته‌شده است. نمای داخلی بنای آرامگاه با طاق‌نماهای ساده تزیین‌شده که در روی آنها یک افریز گچ‌بری شده به خط ثلث در ارتفاع ۲/۴ متری از کف بنا گرداگرد دیوارها چرخیده است. در کتیبه افریزها آیاتی از قرآن مجید و صلوات چهارده معصوم است و در بخشی از آن نیز صاحب قبر را محمد رشید الدین نوادۀ شیخ همام و نبیرۀ شیخ احمد غزالی معرفی کرده است.
درب و ضریح آرامگاه از جنس چوب گردو و چنار به ابعاد ۱۳۰ در ۱۹۳ و در ارتفاع ۱۸۰سانتی‌متر دارای نقوش و کتیبه‌هایی با منبت‌کاری بسیار زیبا است و اکنون به موزه باستان‌شناسی بجنورد منتقل شده است.
رباط راونیز
رباط راونيز با شماره ثبت ملی ۲۴۶۵۹، در یك کیلومتری شمال شهر صفی‌آباد و حدود ۶۰ کیلومتری جنوب شرق شهر اسفراین قرار گرفته است. این کاروانسرای تاریخی دو دروازه جنوبی و شرقی دارد که امروزه تنها یک لنگه از دروازه جنوبی به ارتفاع ۷ متر باقی مانده است اما در همین مختصر می‌توان تزیینات بسیار زیبای نمای آن را دید و به ارزش و اهمیت و زیبایی‌های معماری کل رباط پی برد. وجود قطعات سفالینه آبی و سفید دوره تیموری در عرصه و محوطه رباط، تعلق بنا به حدود قرن ۹ هجری را نشان می‌دهد.
آرامگاه رضی الدین علی لالا ادکانی
در روستای ادکان واقع در ۲۳ کیلومتری جنوب غربی شهر اسفراین در حاشیه سمت راست جاده‌ای که به جوین می‌رود بنایی قرار دارد که در بین اهالی ادکان به امامزاده معروف است ولی در اصل این بنا آرامگاه عارف بزرگ و عالی‌قدر قرن ۷ هجری قمری شیخ رضی الدین علی لالا ادکانی است. قدمت این اثر اواخر ایلخانی و تیموری بوده و با شماره ۵۹۴۸ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
آرامگاه شيخ احمد ذاكر گورپانی
شيخ جمال‌الدین ذاكر جورفانی (گورپانی) از عرفای نامدار شهرستان اسفراین (۵۹۷-۶۶۹ هـ.ق) و از شاگردان شيخ رضی‌الدين علی لالا بوده و طريق تصوف را از او اخذ كرده است. این بنا در دوره‌های مختلف بازسازی و با شماره ۵۹۰۶ ثبت ملی شده است.
منطقه نمونه گردشگری میلانلو
دهستان ميلانلو به مرکزيت روستای پرکانلو از توابع بخش مرکزی شهرستان اسفراين در ۹ کيلومتری شرق شهر اسفراين، قرار دارد. از مهم‌ترین جاذبه‌های این منطقه نمونه گردشگری با توجه به موقعيت کوهستانی آن کوهستان شاه جهان و کرکزو، دره‌ها، جويبارها و چشمه‌سارها و ازجمله چهل چشمه (روستای سرچشمه)، باغات و مناظر سرسبز و انواع محصولات باغی مانند سيب، هلو، زردالو،گردو و…، انواع صیفی‌جات، بافت معماری سنتی روستاهای منطقه، غار نوشيروان، غار سنجد سرچشمه، منطقه تفريحی چمن است که به خصوص در ايام نوروز و سیزده‌بدر پذيرای خیل دوستداران طبيعت است.
منطقه نمونه گردشگری و سد بيدواز
روستای بيدواز از توابع دهستان ميلانلو بخش مرکزی، در ۱۹ کيلومتری شمال شرق شهر اسفراين قرار گرفته است. برخی از جاذبه‌های گردشگری آن عبارت‌اند از چشمه‌علی بره در ابتدای ورودی روستا، چشمه مسجد، چشمه رشيدالدين بيدوازی، رودخانه پرآب بيدواز و سد بيدواز که بر روی این رودخانه احداث‌شده است. از جاذبه‌های فرهنگي- تاريخی منطقه نیز می‌توان به بافت قدیمی و زیبای روستا، قلعه بالا، حمام قديمی روستا، آرامگاه شيخ رشيدالدين بيدوازی و … اشاره کرد و از جمله صنایع‌دستی روستا گلیم‌بافی، پلاس، جاجيم و سفره کردی است.
منطقه نمونه و روستای هدف گردشگری رويين
روستای تاریخی، سرسبز و زیبای رویین در فاصله ۲۷ كيلومتری شمال شهر اسفراين واقع شده است. این روستا با تاریخی هزارساله، بافت تاریخی ثبتی و باغات و مناظر چشم‌نواز امروزه به یک مقصد گردشگری شناخته‌شده در شهرستان اسفراین و استان خراسان شمالی تبدیل شده است. خانه‌های سنتی به زيبايی چشم‌نوازی به‌صورت پلكانی ساخته شده‌اند به طوريكه پشت‌بام منزل يكی حياط خانه ديگری است. رویین با ده‌ها کارگاه سنتی چادرشب‌بافی، چتائی‌بافی، دستمال و حوله‌بافی به‌عنوان نخستین دهکده نساجی سنتی ایران معرفی شده است. در این خصوص حمام تاریخی روستا نیز به موزه نساجی رویین تبدیل شده است.
سيب، گلابی، گردو، انگور، هلو و زردآلو، گردو، فرآورده‌های دامی چون عسل و برخی صنایع‌دستی از جمله چادرشب و حوله‌های سنتی از مهم‌ترین سوغات این روستا محسوب می‌شوند.
کشتی با چوخه
همه‌ساله در روز چهارده فروردین بزرگ‌ترین مراسم کشتی باستانی و سنتی چوخه ایران در فضایی باز و بر روی خاک و با حضور علاقه‌مندانی از اقصی نقاط کشور در محل گود چشمه زینل خان (واقع در شمال شهر اسفراین) برگزار می‌شود. در پایان مسابقه مقامات و مسئولان کشوری و استانی به‌رسم یادبود جوایزی به نفرات برتر اهدا می‌کنند.
این مسابقه علاوه بر روز چهارده فروردین در بسیاری از مراسم محلی به خصوص جشن‌های عروسی نیز به نمایش درمی‌آید. لباسی که کشتی‌گیران به تن دارند چوخه نام دارد. چوخه در اصل کلمه‌ای کردی است و عبارت است از شنل کوتاهی که کشتی گیران آن را با شال سفیدرنگی محکم می‌کنند. از آنجاکه این ورزش از قدیم‌الایام در بین عشایر کرد شمال خراسان مرسوم بوده به این نام (کشتی با چوخه) معروف شده است.
کشتی با چوخه سنتی را می‌توان به‌نوعی مادر تمام کشتی‌ها (آزاد، فرنگی، جودو، کوراش و…) دانست چراکه اکثر فنون خاص و بکری که در این کشتی اجرا می‌شود به کشتی‌های دیگر نیز راه یافته است. این کشتی به‌صورت قهرمانی کشور در تقویم ورزشی فدراسیون ورزش‌های روستایی و عشایری قرار گرفته است.
آیین کشتی با چوخه اسفراین در فهرست آثار فرهنگی ناملموس کشور با شماره ۳۰ به ثبت رسیده است.
منبع:میراث آریا
