اگرچه ۵۰ سال پیش کنوانسیون رامسر به عنوان اولین کنوانسیون تالابی جهان شروع به کار کرد و دوم فوریه به عنوان روز جهانی تالاب‌ها در تقویم جهانی ثبت شد، اما اکنون در آستانۀ پنجاه سالگی این کنوانسیون، شاهد خشکی بسیاری از تالاب های کشور از جمله گاوخونی هستیم.
سال ۱۳۴۹ خورشیدی در شهر رامسر، معاهده ای جهانی برای حفاظت از تالاب ها به تصویب رسید که به کنوانسیون رامسر معروف است و براساس آن ۱۳ بهمن مصادف با ۲ فوریه، روز جهانی تالاب ها نامگذاری شد. کنوانسیونی که ۱۸ کشور را گرد هم آورد تا اولین گام برای حفاظت از تالاب‌های جهان برداشته شود. ایران نیز که میزبان این نشست بود با امضای این کنوانسیون بین المللی متعهد شد تا با استفاده بهینه از تالاب‌ها در حفظ و نگهداری آن برای آیندگان هم بکوشد. اگرچه بالای ۲۰۰ تالاب در ایران شناسایی شده، اما تالاب گاوخونی با قرار گرفتن در فلات مرکزی ایران و تنوع زیستی آن از جایگاه ویژه و حساسی برخوردار است.
تالاب بین‌المللی گاوخونی یکی از تالاب‌های مشهور جلگه مرتفع مرکزی ایران است. این تالاب حیاتی منطقه‌ای به وسعت ۴۷۶ کیلومترمربع را پوشانده و در ۱۶۷ کیلومتری جنوب شرق اصفهان در ٣۰ کیلومتری شهرستان ورزنه و در مجاورت تپه‌های شنی واقع شده است. گاوخونی با داشتن منابع زیستی غنی، در گذشته‌های نه چندان دور پناهگاه پرندگان مهاجر بود، اما به دلیل خشکسالی و نبود مدیریت صحیح در این سال‌ها از حقابه خود محروم ماند.
اگرچه مطابق مصوبه شورای عالی آب، نیاز زیست محیطی رودخانه‌ها و تالاب‌ها بعد از آب شرب در اولویت است، اما در سال‌های گذشته با بی‌توجهی به این مصوبه، قانون را زیرپا گذاشته‌ایم و نه تنها زاینده‌رود بلکه تالاب گاوخونی را از حقابه خود محروم کرده ایم و سطح این تالاب به خصوص طی یک سال گذشته چیزی به جز خشکی و تشنگی به خود ندیده است.
حقابه کشاورزان نبود، گاوخونی به کانون ریزگرد تبدیل شده بود
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان اصفهان چندی پیش در مورد وضعیت تالاب گاوخونی توضیح داد: بر اساس مطالعات انجام شده حقابه مورد نیاز برای تالاب گاوخونی ۱۷۶ میلیون مترمکعب است که تا این لحظه هیچ حقابه ای اختصاص داده نشده تا از تبدیل این تالاب به کانون ریزگرد جلوگیری شود.
ایرج حشمتی با تاکید براینکه بعد از شرب، اولویت با حقابه ها است، گفت: همواره حقابه های تالاب گاوخونی با رهاسازی آب برای کشاورزی عجین می شود، اما تا زمانی که نگاه ویژه به حقابه گاوخونی به عنوان یک حق مسلم نداشته باشیم امیدی به احیای تالاب گاوخونی نداریم و ممکن است در سال های آینده از دلایل اصلی آلایندگی هوای اصفهان و اطراف باشد.
وی البته تاکید کرد: محیط زیست برای گرفتن حقابه تالاب گاوخونی تمام تلاش خود را انجام می دهد تا ۳۱۳ میلیون متر مکعب آب برای حقابه گاوخونی و زاینده رود اختصاص داده شود، اما نادیده گرفتن حقابه زاینده رود و گاوخونی به دلیل بارگذاری در سال های گذشته و نادیده گرفتن حقابه های قانونی است، در عین حال که امروز شاهد افزایش جمعیت شهرها و افزایش نیاز به آب شرب در کنار توسعه صنعت هستیم که تمام این عوامل باعث می شود موضوع حقابه مورد بی توجهی قرار می گیرد.
به گفته حشمتی، اگر آبی برای رهاسازی در زاینده رود اختصاص داده شود باید در همین ماه هایی باشد که بخش کشاورزی به آب نیاز ندارد، اما اختصاص حقابه با تصمیم و سهم بندی وزارت نیرو است و روشن است که نقش کشاورزان در گرفتن حقابه پررنگ تر است و پساب و زهابی که امروز دریافت می کنیم هم به دلیل حقابه آن‌هاست وگرنه گاوخونی به کانون ریزگرد تبدیل شده بود.
تالاب‌ها نیز دیگر دارای حق‌آبه هستند
رئیس سازمان حفاظت محیط زیست با بیان اینکه حق‌آبه تالاب‌ها باید مانند حق‌آبه کشاورزی در نظر گرفته شود، گفت: احیای تالاب‌ها جزو سیاست‌های رئیس جمهور است. حقابه تالاب‌ها باید مانند حق‌آبه کشاورزی در نظر گرفته شود؛ نمی‌شود آبی از رودخانه کم شود، آب تالاب کم شود و به کشاورزان داده شود زیرا اهمیت اقتصادی تالاب حتی بیشتر از توسعه کشاورزی است.
به گفته عیسی کلانتری، تالاب‌ها نیز دیگر دارای حق‌آبه هستند؛ در گذشته تالاب‌ها تنها با سیلاب پر می‌شدند، اما اکنون با توجه به حق‌آبه‌های تعیین شده، باید حق‌آبه تالاب‌ها را مانند کشاورزان، از تخصیص‌دهنده آب که وزارت نیرو است، تقاضا کنیم.
تالاب گاوخونی در اولویت نیست
اما پژوهشگر حوزه آب با اشاره به معضل خشک شدن تالاب گاوخونی، گفت: موضوع تالاب نیز بحث جدی است و گاهی این مشکل را داریم که تالاب را بحران جدی تلقی نمی کنند، در حالی که خشک شدن تالاب یک بحران خفته است که متاسفانه در حال تحقق است.
پیام نجفی تاکید کرد: خشک شدن تالاب گاوخونی منطقه مرکزی ایران را تحت تاثیر قرار می دهد. اگر باقی مانده رطوبت تالاب از بین رود، با بحران جدی روبرو خواهیم شد.
وی با بیان اینکه متاسفانه تالاب گاوخونی در اولویت نیست، از این موضوع ابراز نگرانی کرد و گفت: این معضل در حال جدی تر شدن است و تحقق آن بسیار نزدیک است. اگرچه نگران آلودگی هوا هستیم، اما نگرانی جدی ما منطقه شرق اصفهان است که خشک شدن تالاب منجر به بروز بحران های جدی می شود و بهتر است، قبل از اینکه دچار این مشکلات شویم برای آن چاره ای جدی بیندیشیم.
گاوخونی زنده اما بحرانی
دبیر شورای هماهنگی تشکل‌های محیط زیستی استان اصفهان نیز در آستانۀ پنجاهمین سالگرد کنوانسیون رامسر و روز جهانی تالاب‌ها، با بررسی آخرین وضعیت تالاب گاوخونی، به ایسنا، گفت: واقعیت این است که اگرچه وضعیت تالاب گاوخونی بسیار بحرانی است، اما هنوز زنده است و فرصت برای احیای آن هست، چراکه با بارش‌های پراکنده، مقدار اندکی آب به سطح تالاب می‌رسد و لایه‌های رویی تالاب هنوز شرایطی دارد که تبدیل به ریزگرد نشده است.
حشمت‌الله انتخابی افزود: البته مقدار اندکی پساب صنعتی، زهاب کشاورزی و فاضلاب شهری به تالاب می‌رسد، اما این میزان شاید یک درصد حجم تالاب گاوخونی هم نمی‌شود، زیرا برای اینکه تالاب گاوخونی با بیش از ۴۷ هزار هکتار وسعت، میانگین متوسط آب را داشته باشد، نیاز به ۵۰۰ میلیون مترمکعب آب دارد، تا حداقل یک متر آب سطح تالاب را فرا گیرد. در سال آبی ۷۲ـ۷۱ برای آخرین بار نزدیک به یک میلیارد مترمکعب آب به گاوخونی رسید. براین اساس کارشناسان میزان حداقلی نیاز حیاتی برای گاوخونی را ۱۷۶ میلیون مترمکعب برآورد کرده‌اند. متأسفانه در سال هایی هم که بارش‌ها خوب و نرمال بود و حتی شاهد سیلاب در زاینده‌رود بودیم، هیچ آبی از زاینده‌رود به گاوخونی نرسید و تنها بخشی از سیلاب منطقۀ کوهپایه به تالاب رسید.
وی با انتقاد از اینکه هنوز بسیاری از مسئولان اجرایی به ارزش تالاب‌ها پی نبرده‌اند، اظهار کرد: اگرچه ۵۰ سال پیش کنوانسیون رامسر به عنوان اولین کنوانسیون تالابی جهان شروع به کار کرد و دوم فوریه به عنوان روز جهانی تالاب‌ها در تقویم جهانی ثبت شد، اما ما قدر نام ایران و رامسر و این کنوانسیون را ندانستیم و اکنون در آستانۀ پنجاه سالگی این کنوانسیون، باید دید چقدر به ارزش زیستی تالاب‌ها توجه کرده‌ایم.
تغییر اقلیم گاوخونی را نخشکاند
دبیر شورای هماهنگی تشکل‌های محیط زیستی استان اصفهان با بیان اینکه در آن روزگار یعنی دهۀ چهل بسیاری از کشورها رسیدن آب به تالاب‌ها را به نوعی هدر رفت آب می‌دانستند و متأسفانه هنوز هم این تفکر اشتباه در بین برخی از مدیران ما وجود دارد، تصریح کرد: متأسفانه در سایۀ این تفکر بسیاری از تالاب‌های کشور را خشکاندیم، در حالی‌که فقط ۱۰ تا۲۰درصد خشکی تالاب‌ها از جمله گاوخونی به تغییرات اقلیمی برمی‌گردد، عامل مهم خشکی تالاب‌های کشور به سوء مدیریت برمی‌گردد.
وی تأکید کرد: اگر بخواهیم تغییر اقلیم را عامل خشکی گاوخونی بدانیم، باید ۱۵ درصد حجم آب گاوخونی به دلیل این شرایط کم می‌شد، در حالی‌که حدود ۲۰ سال است که تالاب گاوخونی تقریباً خشک است.
این فعال محیط زیست همچنین گفت: متأسفانه هنور برخی مدیران به ارزش زیستی و اقتصادی تالاب‌ها پی نبرده‌اند و ارزش اقتصادی کشاورزی را بیشتر می‌دانند، در حالی که براساس برآوردی که کارشناسان زیست‌بوم‌های تالابی کرده‌اند، ارزش زیستی تالاب گاوخونی بیش از ۱۵۰۰ میلیون دلار یعنی بسی بیشتر از سود خالص بزرگترین کارخانه‌های صنعتی کشور نظیر فولاد مبارکه است، همچنین علاوه بر این ارزش حیاتی تمام زیستمندان اکوسیستم، از کف‌زیان رودخانه و تالاب گرفته تا گیاه و انواع جانوران به ویژه پرندگان مهاجری که به امید وجود این آب هزاران کیلومتر پرواز می‌کنند را نباید از نظر دور داشت. علاوه بر ارزش‌های زیستی و حفظ تنوع زیستی، نباید ارزش‌های فرهنگی، معیشتی و گردشگری تالاب گاوخونی را هم فراموش کرد.
خطر بمباران شیمیایی ریزگردهای سمی گاوخونی
وی دربارۀ تداوم شرایط خشکی گاوخونی، گفت: بدون شک تداوم خشکی گاوخونی حیات اصفهان و بسیاری از شهرهای تا شعاع ۵۰۰ کیلومتر را به خطر می‌اندازد. بد نیست بدانیم علاوه بر استان اصفهان بسیاری از استان های همجوار از جمله چهارمحال و بختیاری، یزد، قم، فارس و استان مرکزی در شعاع ۳۰۰ کیلومتری گاوخونی قرار دارند که حرکت ریزگردها از این تالاب، ممکن است بخش وسیعی از این مناطق را در برگیرد. بدتر از همه اینکه براساس مطالعاتی که انجام شده خطر بمباران شیمیایی ریزگردهای سمی حاوی فلزات سنگین تا شعاع ۱۵۰ کیلومتر وجود دارد. علاوه بر این متأسفانه امروز شاهد پیشروی کویر در اطراف گاوخونی هستیم و پیش از اینکه تالاب خشک شود، خاک کشاورزی به‌شدت شور شده و از بین می‌رود.
انتخابی تأکید کرد: باید توجه داشت که حیات آب و هوا و خاک مجموعه‌ای به هم پیوسته است و اگر تفکری جامع‌نگر نداشته باشیم، مشکل خشکی تالاب‌ها حل‌شدنی نیست.
وی در خصوص اهمیت تالاب‌ها در کشور اظهار کرد: متأسفانه امروز تالاب‌های بسیاری در استان‌های مختلف از جمله چهارمحال و بختیاری و فارس و خوزستان و سیستان و بلوچستان و … در حال خشک شدن هستند و همچنین در مورد راهکارهایی برای نجات تالاب‌ها و از جمله گاوخونی، در ابتدا نیازمند تغییر نگاه به تالاب‌ها به‌عنوان یک زیست‌بوم ارزشمند در سطح کشور و تأمین حقابۀ آنها هستیم. باید توجه داشت که اگرچه طی سال های گذشته در وزارت نیرو حقابۀ زیست محیطی رودخانه‌ها و تالاب‌ها را به رسمیت شناخته‌اند، اما متأسفانه امروزه حقابۀ تالاب‌ها تأمین نمی‌شود.
گاوخونی روز به روز به سمت خشکی
معاون نظارت پایش اداره کل محیط زیست استان اصفهان با بیان اینکه وضعیت تالاب گاوخونی بحرانی است، با این وجود باید در جهت احیای تالاب گام برداریم، به ایسنا، گفت: وسعت کلی تالاب گاوخونی ۴۷ هزار هکتار است که طی ۱۵ سال اخیر حقابه های آن تامین نشده و روز به روز به سمت خشکی کامل پیش رفته است، همچنین خشکسالی و اقلیم خشک نیز موجب شده تا حال گاوخونی روز به روز بدتر شود.
حسین اکبری با بیان اینکه متاسفانه امروز حدود ۹۶ درصد سطح تالاب گاوخونی خشک است و آبی در آن وجود ندارد، افزود: البته بخشی از لایه های زیرین تالاب به خصوص نیمه شمالی آن هنوز اندکی رطوبت دارد که موجب به تعویق افتادن خطر خیزش گرد و غبار شده است.
وی با بیان اینکه متاسفانه در سال ۱۳۹۹ حقابه زیست محیطی تالاب از سد رودشتین به سمت گاوخونی رها سازی نشد، گفت: براساس مطالعات دانشگاه صنعتی، حقابه سالانه تالاب گاوخونی ۱۷۶ میلیون مترمکعب و حقابه رودخانه زاینده رود برای حفظ کارکردهای اکولوژیک و جریان حداقلی آب در رودخانه ۱۳۷ میلیون مترمکعب است و در مجموع سالانه حقابه رودخانه زاینده رود ۳۱۳ میلیون مترمکعب است.
معاون نظارت پایش اداره کل محیط زیست استان اصفهان با بیان اینکه سد رودشتین در فاصله ۸۵ کیلومتری تا گاوخونی قرار دارد، گفت: این سد آخرین بندی است که هدایت توزیع منابع آبی اراضی کشاورزی را برعهده دارد و اگرچه در تابستان حجم قابل توجهی آب برای کشاروزی رهاسازی شد، اما آبی به تالاب نرسید.
حقابه تالاب گاوخونی در عمل محقق نشد
وی تاکید کرد: در جدول منابع و مصارف آب، حقابه ها تالاب گاوخونی باید جدا از کاغذ و قلم، در عمل محقق می شد که متاسفانه این اتفاق رخ نداد.
اکبری با بیان اینکه اگر بخش هایی از تالاب امروز رطوبتی دارد به این دلیل است که طی سه سال اخیر اداره کل محیط زیست، پروژه لایروبی را در حد فاصل سد رودشتین به سمت ورزنه انجام داده است، اظهار کرد: با توجه به اینکه زاینده رود رها نبوده، دچار تغییرات اساسی به لحاظ رشد پوشش گیاهی و برخی موانع انسان ساخت و طبیعی شده است.
وی گفت: این لایروبی طبیعی موجب جلوگیری از برداشت های غیرمجاز می شود و از سوی دیگر موجب روان سازی جریان پساب ها و زهاب ها به سمت گاوخونی می شود تا حداقل رطوبت تالاب حفظ شود.
معاون نظارت پایش اداره کل محیط زیست استان اصفهان با اشاره به اینکه به صورت تقریبی میزان پساب های وارده به گاوخونی بین ۲۵۰ تا ۷۰۰ لیتر بر ثانیه است، افزود: طی ۱۰ ماه گذشته به صورت میانگین حدود ۳۵۰ تا ۴۰۰ لیتر بر ثانیه زهاب کشاورزی و پساب فاضلاب وارد تالاب شده است، البته ما آن را به عنوان حقابه تالاب در نظر نمی گیریم، چراکه این پساب ها مواردی از آلایندگی دارند، با این وجود برخی فواید و کارکردهای تالاب را دارند و موجب حفظ حالت تالابی برخی بخش های گاوخونی می شود تا از خیزش گرد و غبار جلوگیری شود.
سه راهبرد اساسی برای احیای دوباره گاوخونی
وی با بیان اینکه طی یک سال گذشته ذیل سه محور اساسی حقابه های زیست محیطی تالاب گاوخونی را مطالبه می کنیم، اظهار کرد: تامین حقابه های زیست محیطی بعد از شرب، در اولویت دوم اهمیت قرار دارد، اما تاکنون این موضوع رخ نداده است.
اکبری گفت: در تدوین برنامه سازگاری با کم آبی استان که دستگاه های مختلفی در آن حضور و برنامه های خود را ارائه می دهند و ما نیز ذیل برنامه سازگاری با کم آبی حقابه های زیست محیطی تالاب گاوخونی را پیگیری کرده ایم، همچنین در مراحل تدوین نقشه راه احیا زاینده رود در سطح استانی و ملی، محیط زیست مشارکت داشته و همواره بر تامین حقابه ها و استمرار جریان آب در بستر زاینده رود تاکید کرده ایم که بعد از تصویب، این سند و نقشه راه ملی خواهد شد.
وی ادامه داد: همچنین ذیل قانون طرح حفاظت از تالاب های در خطر، با توجه به ظرفیت های این قانون پژوهش هایی را در خصوص زاینده رود، لایروبی و حفاظتی آن پیگیری کرده و همواره سعی بر این داریم در سایه این سه راهبرد اساسی نام تالاب گاوخونی را زنده نگه داریم.
فرصت برای احیای گاوخونی داریم
معاون نظارت پایش اداره کل محیط زیست استان اصفهان درخصوص اینکه اگر گاوخونی احیا نشود چه خواهد شد، گفت: همواره باید به احیای تالاب گاوخونی امیدوار باشیم و جهت احیای آن تلاش کنیم.
وی تصریح کرد: اگرچه شرایط گاوخونی بحرانی است، اما فرصت بسیاری برای احیای آن وجود دارد و می توان با هم افزایی، همکاری و تامین حقابه ها گام های خوبی در این راستا برداریم و به طور قطع تامین حقابه های گاوخونی و استمرار جریان زاینده رود یک مطالبه جدی عمومی است که باید این حقابه ها تامین شود.
اکبری با تاکید بر اینکه بر محدودیت منابع آبی استان واقف هستیم و متاسفانه در ادوار گذشته نیز با محدودیت منابع آبی مواجه بودیم، تصریح کرد: با توجه به اولویت شرب و محدودیت منابع آبی، متاسفانه در این سال ها تامین حقابه های زیست محیطی خط خورده شده است، اما در جلسات مختلف همواره تاکید داریم که با علم بر محدودیت های آبی، متناسب با منابع موجود باید حقابه های زیست محیطی تالاب گاوخونی و زاینده رود تامین شود، البته باید توجه داشت که حفاظت از محیط زیست و زیست بوم ها همچون تالاب ها نیازمند مشارکت عمومی و احساس مسئولیت است.
منبع:ایسنا
