شاشه، قایق بومی جزیره قشم
واژه «شاش»
این قایق در منطقه باطنه عمان و فجیره امارات متحده عربی «شاش» خوانده می‌شود. ماهیگیران جزیره قشم نیز این قایق را «شاش»، «شاشَ» و گاهی هم «شاشک» می‌نامند؛ البته به نظر می‌رسد در جزیره قشم به نوع بزرگ این قایق (دو نفره در حدود ۳ متر طول) شاش و به نوع کوچک آن (تک‌نفره و حدود ۱/۵ متر طول)،َشش، شاشَ و شاشک اطلاق می‌شود.
سدید السلطنه در مورد این قایق چنین می‌گوید: «شاش کشتی بسیار کوچکی را گویند که از چوب خرما سازند، چون مجوف است غرق نمی‌شود.»
نوربخش نیز درباره آن چنین می‌گوید: «شاشه در ساحل باتینا (باطنه) در عمان نیز استفاده می‌شود و عبارت است از تعدادی چوب خرما که آن‌ها را پهلوی یکدیگر بسته و روی آن را باپوست نخل و الیاف درخت نارگیل می‌پوشانند.»
در روستای زیارت جنوبی در نزدیکی شهر پارسیان در استان هرمزگان، به این قایق «وَرجی» گفته می‌شود. برخی از اهالی جزیره قشم بر این باورند که چون این قایق نیمه شناور بود و لباس ماهیگیر در آن خیس می‌شد، به این نام خوانده می‌شود.
خاستگاه قایق شاش
بدون شک این قایق باید در منطقه‌ای تولید شود که ازلحاظ جغرافیایی دو ویژگی داشته باشد: نخست وجود نخلستان وسیع و دیگری، فقدان درختان بزرگ تنه و الوار بزرگ. این قایق در جزیره قشم، عمان و امارات متحده عربی ساخته می‌شود؛ به همین سبب، باید در شرح آن به پراکندگی درخت خرما در مناطق مختلف خلیج‌فارس و دریای عمان توجه کرد.
قدیمی‌ترین گزارشی که در مورد قایق شاشک وجود دارد، به دیوید فایرچیلد در سال ۱۹۰۲ میلادی برمی‌گردد. او در گزارش کوتاه خود، به گستره استفاده از شاشک از جزیره پمبا یا خضرا در کشور امروزی تانزانیا تا بندر جاسک ایران در ساحل شمالی خلیج عمان اشاره‌کرده است. ناگفته نماید در عمان نیز به این نوع قایق شاشَ گفته می‌شود.
آنچه از گزارش‌ها برمی‌آید، این قایق در عمان به دو صورت پارویی و بادبانی است و از آن تنها برای ماهیگیری استفاده می‌شود. در فجیره امارات متحده عربی نیز گزارش‌هایی در مورد ساخت و استفاده از این قایق مشاهده می‌شود. این قایق در فجیره، شاش یا شوش است که معمولاً در پارو دارد و دو تا چهار نفر و گاه پنج نفر می‌توانستند در آن بنشینند؛ البته ناگفته نماند سازندگان اصلی این قایق در فجیره امارات، نیاکان خود را از عمان و جنوب ایران می‌دانستند. مواد اولیه ساخت این قایق نیز درختان خرمایی بود که از باطنه عمان آورده می‌شد.
در اواخر قرن هجدهم میلادی نیز گزارش‌هایی درزمینه‌ی شباهت ساخت شاش با نمونه‌هایی از قایق ساخته‌شده در جزیره سوکوترا یمن در شاخ آفریقا ارائه‌شده است.
برای مشخص شدن خاستگاه اولیه ساخت این قایق بومی باید به دو موضوع توجه کرد؛ نخست مهاجرت انسانی در خلیج‌فارس و دریای عمان و دوم منطقه جغرافیایی پراکنش درختان خرما که برای ساخت این نوع قایق مناسب است.
با نگاهی گذار بر سازندگان این قایق متوجه می‌شویم که فناوری ساخت این قایق در منطقه فجیره امارات متحده عربی، از عمان آورده شده است؛ چون درخت خرمای مناسب برای ساخت شاشک تنها در باطنه عمان وجود داشت. البته سازندگان فجیره‌ای خود را از اهالی جنوبی ایران می‌دانند. آنچه روشن است بلوچ‌های ماهیگیر در منطقه باطنه عمان، جمعیت قابل‌ملاحظه‌ای دارند و به علت نزدیکی جغرافیایی و روابط فرهنگی و تجاری بسیار زیاد، امکان انتقال فناوری از جاسک و جزیره قشم به این مناطق نیز وجود داشته است. برای شناخت فناوری ساخت شاش، بایستی قوم بلوچ را به‌عنوان یک اصل در کنار سایر اقوام در خلیج‌فارس دانست. در پی آن ساخت شاش در جزیره قشم نیز حلقه‌ای از مبادلات فرهنگی و تجاری عمان، امارات و ساحل مکران است؛ البته برای روشن شدن این فرضیه بایستی به مهاجرت‌های انسانی در خلیج‌فارس نیز به‌صورت دقیق توجه شود. نکته دیگر آنکه در نزدیکی ساحل مَنجَلی در مجاورت روستای نقاشه جزیره قشم، خوری وجود دارد که در گویش محلی «شاشون» می‌گویند که جمع «شاش» است.
سدید السلطنه کبابی از وجود قایق شاش در روستای بندری مِسِن (چهار عدد) و کاوونی (کانی) حکایت می‌کند.
نحوه ساخت
ساقه‌های درخت خرمای مرسلی – که ضخیم‌تر است – برای ساخت این نوع قایق مناسب‌تر است. به‌طورکلی برای ساخت این قایق نخست شاخه‌های درخت خرما را با داس می‌برند، خارها و برگ‌ها را جدا می‌کنند تا ساقه کاملاً لخت شود. سپس ساقه‌های بریده‌شده را دربسته‌های بیست‌تایی به هم متصل می‌کنند و آن را به مدت یک ماه در ساحل دریا، زیرآب قرار می‌دهند. این کار باهدف نرم کردن ساقه درخت خرما صورت می‌گیرد.
در بندر جاسک برای نرم کردن ساقه درختان خرما، آن‌ها را به مدت پانزده روز در زیرخاک قرار می‌دهند. سپس قسمت‌های انتهایی ساقه درخت خرما (کوکور به گویش قشمی) را باریک می‌کنند و گُردها را محکم کنار هم قرار می‌دهند؛ البته برای این کار سوراخ‌هایی در ساقه ایجاد و با ریسمان ابریشمی سفیدرنگ، گُردها در کنار هم چیده می‌شوند.
به گفته ماهیگیران قدیمی روستای کانی، درگذشته این بند را از سیس (قسمت الیاف گونه درخت خرما) درست می‌کردند.
در بندر جاسک نیز از چیلَک (نوعی طناب از درخت خرما) برای محکم کردن ساقه‌ها استفاده می‌شود. البته برای استحکام لبه قایق از چوب درخت انبهو (سه پستان) – که بسیار سبک است – استفاده می‌شود. در روستای کانی به این چوب «غَس» می‌گویند.
بعد از ساخت بدنه قایق از ساقه درخت خرما، درون کف قایق تعداد زیادی تَفتوک (قسمت انتهایی ساقه درخت خرما) قرار می‌دهند؛ این امر به این دلیل است که تفتوک بافت سبکی دار و به کاهش وزن قایق و جلوگیری از غرق شدن آن منجر می‌شود. البته ماهیگیران روستای مختلف جزیره می‌گویند که برای افزایش سبکی تفتوک، آن را برشته (بر روی آتش) می‌کنند.
برای افزایش استحکام، درون محوطه قایق نیز چوب‌هایی قرار می‌دهند. پارو یا رسته قایق نیز از چوب درخت کنار و به طول حدود دو متر ساخته می‌شود.
کاربرد شاش
بر اساس مطالعات انجام‌شده در سواحل باطنه عمان و فجیره امارات متحده عربی و بندر جاسک، ماهیگیران مهم‌ترین گروهی هستند که از این نوع قایق استفاده می‌کنند. این قایق تنها برای ماهیگیری در مسافت‌های کوتاه نسبت به ساحل، مناسب بوده است.
کاربری این قایق بومی در جزیره قشم، متأثر از وضعیت زمین‌ریخت‌شناسی ساحل است. جزیره قشم سواحل گلی، ماسه‌ای و سنگی دارد. ساحل جنوبی آن بیشتر ماسه‌ای و سنگی و ساحل شمالی آن بیشتر گلی است. بر اساس گفتگوهای مردم‌نگاری مشخص شد که قایق شاش به سواحل ماسه‌ای اختصاص داشته است؛ چون این قایق در ساحل گلی گیر می‌کند و در ساحل سنگی نیز پهلوگیری آن دشوار است و احتمال شکستن و از بین رفتن آن افزایش می‌یابد.
در جزیره قشم به‌جز روستای گوران، از این قایق نخست برای ماهیگیری برخی مواقع برای رسیدن به لنج و حمل بار بسیار سبک استفاده می‌شد.
ماهیگیری با این قایق با کُلگَر (قفسی ساخته‌شده از ساقه درخت خرما)، گرگور یا با نوعی تور (لیخ به گویش محلی) انجام می‌شود.
در حدود ۶۰ سال پیش، در روستاهای گوران و هفت رنگو در ساحل شمالی جزیره قشم – که در مجاورت جنگل‌های حرا قرار دارند – برای حمل سرشاخه‌های این جنگل از قایق شاش استفاده می‌شد. اهالی روستاهای مذکور در زمان مد دریا وارد خورهای جنگل می‌شدند و پس از پیاده شدن در جنگل، برگ‌های سرشاخه‌ها و شاخه‌های درختان حرا را می‌بریدند. مردم محلی از برگ‌های سرشاخه برای تهیه علوفه حیوانات و از شاخه‌های آن برای تهیه سوخت استفاده می‌کردند. آن‌ها به‌اندازه یک بغل (به وزن تقریبی ۲۰ کیلوگرم)، سرشاخه را با قایق به ساحل روستا حمل می‌کردند. گاه نیز در خورهای جنگل حرا با قایق شاش به ماهیگیری با قلاب می‌پرداختند.
امتیازات استفاده از قایق شاش
شاید مهم‌ترین امتیاز این قایق، فراوانی مواد اولیه آن است که همان ساقه درختان خرما است. دومین امتیاز، سرعت ساخت این قایق است. البته در کنار آن، حمل قایق نیز بسیار آسان است؛ به صورتی که یک یا دو نفر می‌توانستند آن را حمل کنند و به‌راحتی بر روی پایه‌ای چوبی بر روی ساحل ماسه‌ای قرار دهند. بسیاری از ماهیگیران قشمی و سایر نواحی تنگه هرمز، نحوه ساخت شاش را می‌دانستند؛ چون برگرفته از فن سوند بافی است. سوندبافی و گرد بافی در ساخت سقف خانه‌ها و گفاره (نوعی تخت با پایه‌های بلند) نیز به کار می‌رفت. نکته آخر اینکه اگرچه آب به درون این قایق وارد می‌شود، اما هیچ‌گاه غرق نمی‌شود.
دلایل از رونق افتادن قایق شاش
قایق شاش با ورود نوعی قایق دیگر به نام «هوری» رونق خود را از دست داد. این قایق که از تنه درخت مانگو (مانجو) ساخته می‌شد، از ملیبار کالکوت در هند به جزیره قشم آورده شد.
تقریباً در شصت سال پیش، آرام‌آرام قایق شاش رونق خود را در جزیره قشم از دست داد؛ البته حجم کم و فقدان استحکام قایق در حمل سرشاخه‌های بیشتر جنگل‌های حرا یا ماهیگیری در مقابل با قایق چوبی محکم هوری را نیز نمی‌توان ازنظر دور داشت. نکته دیگر آنکه، سرعت این قایق در مقابل هوری بسیار کمتر بود و این قایق ضد آب نبود و اگرچه به‌سرعت ساخته می‌شد، اما عمر کوتاهی داشت.
به‌طورکلی، شاش در مقابل هوری یا قایق زاروگه – که اندازه بزرگ‌تر و سرعت و ماندگاری بیشتری داشت – آرام‌آرام رونق خود را از دست داد.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.