روزهای خاکستری بازار قم
سقف دودزده تیمچه فرش قم، به‌عنوان بزرگ‌ترین تیمچه ایران شاهدی بر ضرورت بازسازی این بنای تاریخی است.
هر کسی که طعم خرید و گشت‌وگذار در بازار بزرگ قم را چشیده باشد، حتما معماری چشم‌نواز اسلامی – ایرانی آن را تحسین کرده‌است. تیمچه بازار، اثری ارزشمند با معماری زیبا و مجلل است که مانند نگینی در قلب بازار قم، از چهار قرن پیش به یادگار مانده است. دیوارها و سقف تیمچه آمیزه‌ای از شکوه و آرامش معماری اسلامی – ایرانی است که جلوه‌گری آن چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند.
این اثر تاریخی شامل دو فضای سرپوشیده و «سرا» است که راسته سرپوشیده آن پوشش گنبدی دارد. سقف تیمچه به‌وسیله سه طاق گنبد پوشیده شده که طاق میانی ۱۶ متر دهانه و ۱۵ متر ارتفاع دارد. دریچه‌هایی که در پوشش گنبدی تعبیه شده‌اند، کار تهویه و نوررسانی بازار را برعهده دارند. این دریچه‌ها به شکل دایره طراحی شده و ترکیب نوری که از سقف می‌تابد و حجم گنبدی سقف، فضایی دلنشین به‌وجود آورده است. زیر گنبد و قسمت پوشیده تیمچه مملو از تزئینات کاربندی، گچ‌کاری، رسمی‌بندی و مقرنس‌کاری است.
طبقه پایین تیمچه بازار قم از ۲۷ حجره و طبقه بالا هم از ۱۵ حجره تشکیل شده‌است. با توجه به اینکه این اثر تاریخی از ابتدا برای تجارت تک‌کالایی ساخته شده، در حجره‌های پایین فرش‌های دستباف عرضه و در حجره‌های طبقه بالا نیز کار رفوگری انجام می‌شود. برای ساخت تیمچه بازار قم از خشت، آجر، گل و سنگ استفاده شده است.
تیمچه با دو ورودی به راسته بازار نو راه می‌یابد و ورودی اصلی آن به‌صورت نیم‌هشت است. در وسط فضای سرپوشیده، حوض قرار دارد که در سال‌های اخیر احیا شده است. این تیمچه در سال ۱۳۷۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
بزرگ‌ترین تیمچه ایران
تیمچه فرش قم یکی از اجزای بازار قدیمی این شهر محسوب می‌شود. بازارهای سنتی ایران که عموما با معماری ویژه‌ای و متناسب با بافت شهر ساخته شده‌اند، طراحی منحصربه‌فردی دارند و معمولا در گذشته یک سر آن در نزدیک دروازه ورودی شهر قرار داشته و در دیگر آن به انتهای شهر یا مکان‌هایی مانند مسجد جامع، حمام، مدرسه و… باز می‌شده‌است. این موضوع درباره بازار بزرگ قم هم صدق می‌کند؛ به شکلی که یک سر آن در ورودی دروازه تهران ساخته شده و سر دیگر به میدان کهنه متصل می‌شود و مسجد جامع و مدرسه غیاثیه نیز در نزدیکی این میدان ساخته شده‌اند. تیمچه‌ها، مساجد، آب انبارها، حمام، راسته‌های فرعی و دالان‌ها نیز از اجزای وابسته به بازار قم محسوب می‌شوند.
به گفته معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم، تیمچه‌ها بیشتر برای عرضه منسوجات گرانبها، به‌ویژه فرش دستباف در کنار بازار ساخته شده‌اند.
عمار کاوسی درباره تیمچه قم می‌گوید: در دوره ناصرالدین شاه قاجار، یکی از تاجران معروف قم به نام «محمود طباطبایی»، این نیاز را احساس کرد که در کنار بازار قم باید مکانی برای عرضه فرش و منسوجات گرانبها ساخته شود. بنابراین هزینه ساخت تیمچه را پرداخت و کار ساخت این اثر به استاد «محمدحسن معمارباشی قمی» از معماران سرشناس و توانمند واگذار شد. وی می‌افزاید: استاد معمارباشی، معمار صحن اتابکی حرم حضرت معصومه (س) و بنای امامزاده شاه حمزه هم بوده و آثار تاریخی بسیاری از او در شهرهای تهران و کربلا به یادگار مانده است. این مسئول با بیان اینکه تیمچه فرش قم بزرگ‌ترین تیمچه ایران است، ادامه می‌دهد: شاید تیمچه‌های امین‌الدوله کاشان و حاجب‌الدوله تهران درحد این تیمچه ارزیابی شوند، اما از نظر بزرگی طاق و دهانه به اندازه تیمچه قم نیستند.
کاوسی عنوان می‌کند: وقتی عملیات ساخت این بنا تا گنبد رسیده بود، استاد معمارباشی ادامه کار را رها کرد و به کشور عراق رفت و بعد از چند سال به قم برگشت. دراین مدت سرمایه‌گذار این بنا از افراد زیادی خواسته بود این طرح را تکمیل کنند، اما هیچ‌کس توانایی ساخت آن را نداشت. استاد معمارباشی قبل از این که بنای تیمچه را تکمیل کند، درباره دلیل تعلل در تکمیل آن به تاجر بانی طرح گفته بود ارتفاع این بنای نیمه‌کاره به دلیل سنگینی مصالح چند سانتی‌متر کمتر شده و اگر همان زمان گنبد را روی آن می‌گذاشت، این بنا بعد از مدتی ترک برمی‌داشت و می‌شکست.
بی‌توجهی مالکان حجره‌ها
سنگین‌ترین خسارت زمانی به یک اثر میراث فرهنگی وارد می‌شود که افراد شاغل درآن یا از اهمیت آن بنای تاریخی اطلاع نداشته باشند یا برای حفظش دغدغه‌ای احساس نکنند. داستان بی‌تفاوتی یا بی‌اطلاعی مالکان حجره‌های تیمچه فرش قم قصه پرغصه‌ای است که دل دوستداران میراث تاریخی کشور را به درد می‌آورد؛ دودزدگی گنبد این نگین تاریخی قم شاهدی براین مدعاست. مالکان حجره‌های تیمچه برای تأمین گرما در زمستان، در فضای این اثر تاریخی چوب می‌سوزاندند. با وجود این که در گذشته اداره‌کل میراث‌فرهنگی برای پاک کردن سیاهی‌ها اقدام کرد، اما هنوز قسمتی از گنبد تیمچه دودزده است. مالکان حجره‌ها با اینکه در فضای تیمچه، کار اقتصادی می‌کنند، اما از اداره‌کل میراث‌فرهنگی توقع دارند برای حفظ و نگهداری این اثر تاریخی جدیت بیشتری به‌کار گرفته شود.
معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قم درباره اقدام‌های این نهاد برای حفظ تیمچه فرش قم اظهار می‌کند: این اداره کل تاکنون توجه ویژه‌ای به این اثر تاریخی داشته‌است. آجرفرش کف تیمچه، احیای حوض وسط آن، که زیرخاک بود، سبک‌سازی، انجام عملیات مقرنس‌کاری و گچ‌بری برای تثبیت وضعیت موجود، اجرای طرح آجرفرش بام، احیای طاق تیمچه، که ۳ سال قبل شکسته شده بود و… از جمله اقدام‌هایی است که برای مرمت این اثر تاریخی انجام شده است.
کاوسی ادامه می‌دهد: با توجه به بودجه‌ای که در اختیار داریم، در مواقع اضطراری برای بازسازی و مرمت این اثر اقدام می‌کنیم، اما یکی از راهکارهای موثر در حفظ و بهره‌برداری مناسب از این اثر تاریخی، انعقاد تفاهم‌نامه میان شهرداری، اداره‌کل میراث‌فرهنگی و هیأت امنای تیمچه فرش قم است که امور مربوط به آن با همکاری و هم‌افزایی موثرتری پیگیری شود.
حال دراین میان باید به این موضوع اشاره کرد که نگهداری از ابنیه تاریخی یک روی سکه است و روی دیگر آن، شناساندن آثار میراث تاریخی به مردم است که این موضوع تاکنون آن‌گونه که باید، مورد توجه قرار نگرفته است. تیمچه بازار قم با وجود این که مانند نگینی در انگشتری آثار تاریخی قم جلوه‌گری می‌کند، اما همچنان غریب است و معرفی ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن در حوزه تاریخی و معماری، عزمی جدی ازسوی مسئولان مربوط می‌طلبد.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.