معماری هورامان جهانی دستخوش تغییرات ویرانگر می شود؟

بافت‌ روستاهای بکر، تاریخی، قلعه‌های باستانی و معابد و مذاهب مختلف تاریخی آن، معماری کوهستانی سنگی از شاخصه‌های این محدوده فرهنگی-تاریخی، که به یک میراث جهانی تبدیل شده است به شمار می آید.

در این منطقه، معماری با مصالح سنگی تراش نخورده چنان رشد کرده است که معمارانش نسل به نسل از تکنیک‌های کهن خود در ساخت بناها و با استفاده از مصالح بوم آورد با دیوارهای کاملاً سنگی، به‌صورت ساختمان‌های چندین طبقه بدون ملات اجرا کرده‌اند، که پس از سال‌ها هنوز پا برجا است.

شناخت، بررسی، تجزیه‌وتحلیل رفتار اجزای سازه‌ای و مصالح به کار گرفته‌شده در این منطقه می‌تواند راهکار مناسبی جهت احیاء و باز سازی تکنیک‌ روش‌های ساخت سنتی اورامانات برای رسیدن به معماری پایدار منطقه زاگرس با عملکرد بهتر و طول عمر بیشتر باشد.

به همین خاطر خبرگزاری ایسنا با برگزاری میزگردی تخصصی با عنوان “بررسی اهمیت معماری سنتی اورامان در فرایند جهانی شدن و سهم آن در حفظ این میراث” با حضور اعضای شورای راهبردی مایگاه منظر فرهنگی هورامان به اهمیت موضوع پرداخته است.

حفظ بافت اورامان نیازمند مدیریت یکپارچه است

اکبر محمدی، معاون آموزش سازمان برنامه و بودجه استان کردستان در میزگرد بررسی معماری سنتی هورامان اظهار کرد: تاکید عمده بحث منظر فرهنگی هورامان، بر روابط متقابل انسان و محیط است، محیطی که در بستر اولیه خود چندان تسهیلگر نبوده و نامساعد و خشن است.

وی افزود: طبق قانون، دو کمیسیون ماده ۱۰۰ و ۹۹ در ساخت و سازها دخیل هستند، که طبق آن شهرداری ها باید ساخت و ساز در حریم شهر را بر اساس طرح های مصوب کنترل کنند.

معاون آموزش سازمان برنامه و بودجه استان کردستان، منظر فرهنگی اورامان را مجموعه ای از روستاها و نقاط شهری ذکر کرد که بخشی از آن در استان کردستان و بخش دیگری هم در استان کرمانشاه وجود دارد، بنابراین ساخت و سازهای بخشی از هورامان در کمیسیون ماده ۹۹ و نقاط روستایی آن نیز توسط دهیاری ها کنترل می شود.

به گفته وی، متاسفانه زمانی که بحث انتفاع اقتصادی وارد یک مجموعه برنامه ریزی می شود، اصولا قوانین موجود بر اساس هر سند بالادستی، تحت شعاع قرار می گیرد.

محمدی، با اشاره به اینکه پیشنهادات شهردار هورامان در جلسات اخیر، به گونه ای مطرح شده که خارج از توان کنترل منابع کمیسیون بوده و ماده ۱۰۰ هم چندان نتوانسته موفق عمل کند، ادامه داد: طبق این ماده ساخت و ساز غیر مجاز در مرحله اول باید وارد کمیسیون شود که طی آن می توان از مجوز دستور قلع و قمع و یا اصل پرداخت جریمه استفاده کرد؛ که در این صورت، پرداخت جریمه هم منجر به هدف مورد نظر در حفظ بافت نمی شود.

بافت اورامان مورد تایید یونسکو قرار نگرفت

وی افزود: بافت یکی از معیارهای منظر فرهنگی اورامان است که یکسری ویژگی ها دارد؛ اما متاسفانه یکی از نکات ضعف مطالعات انجام شده در راستای منظر فرهنگی اورامان، مسئله بافت بوده که نواقص زیادی داشته و از بزرگترین ایرادها در بازدید سازمان یونسکو به ویژه در حوزه معماری نیز بوده است. بافت مجموعه ای از ارتباط بین کالبد و عملکرد بوده و با معماری متفاوت است.

معاون آموزش سازمان برنامه و بودجه استان کردستان، یکی از ویژگی های اصلی ثبت جهانی یک اثر را اصالت دانست و گفت: اصالت، تکیه بر ابتکار و خلاقیت ایجاد شده است تا منطقه و رویدادهای فرهنگی در مقابل آن طبیعت خود را نشان دهد، این امر در اورامان به نوعی ویژگی منحصر به فرد منطقه شده است.

به گفته وی، متاسفانه بافت منطقه اورامان به دلیل استفاده از مصالح جدید و به هم خوردن الگو و پلان خانه ها در مناطق مسکونی، دچار نقصان است و این مسئله نیز از سوی یونسکو مورد تایید قرار نگرفت و به همین دلیل منظر فرهنگی اورامان بیشتر مورد توجه قرار گرفت.

حفظ بافت اورامان نیازمند مدیریت یکپارچه است

محمدی، تاکید کرد: به طور کلی بافت و معماری منطقه اورامان بسیار ارزشمند بوده و حفظ آن نیازمند مدیریت یکپارچه و جامع است؛ تحقق این امر هم برای بهره برداری از سبک معماری منطقه، انتفاع اقتصادی و هم برای حفاظت و احیای ایرادهای موجود ضروری است.

وی تصریح کرد: بنابراین قوانین و مقررات ممکن است وجود داشته باشد، اما در این مرحله ایجاد مدیریت جامع در تمامی ارگان های دولتی، سمن ها و هماهنگی بین افراد تاثیرگذار در سطح ملی، و محلی امری مهم است. اکنون سطح مداخلات در مناطق روستایی و شهری و منطقه ای در کشور متولیان زیادی دارد، بنابراین اگر قرار باشد که بتوانیم از این رویدا استفاده کرده و منتفع باشیم و از آن حفظ و نگهداری کنیم، باید مدیریت یکپارچه ایجاد کرد.

معاون آموزش سازمان برنامه و بودجه استان کردستان، افزود: ایجاد مدیریت یکپارچه در این راستا به معنای ایجاد یک اداره جدید نیست، بلکه ایجاد هماهنگی و تهیه اساسنامه و مرامنامه برای ارگان های مربوطه و بخش خصوصی و ذینفعان است.

وی با تاکید بر اینکه چارچوب اساسنامه باید برگرفته از اهداف و چشم اندازی های مطالعات ثبت منظر فرهنگی باشد، عنوان کرد: بر اساس این الگو باید یک نوع تبادل افکار بین ارگان های مدیریتی منظر فرهنگی اورامان با سایر دنیا برقرار شود و بر اساس الگوی تهیه شده و اهداف ترسیم شده نیز مدیریت یکپارچه و بومی ایجاد کرد که با تحقق این مهم می توان از ابزارهای قانون و سایر ابزارهای قضایی نیز استفاده کرد.

فرهنگسازی برای مردم امری مهم در حفظ منظر فرهنگی اورامان است

محمدی تصریح کرد: نکته مهم تر در زمینه ثبت جهانی اورامان، بحث فرهنگ سازی برای مردم است که اکنون متاسفانه تحت مسایل سوداگری و مسایل مالی و اقتصادی کم رنگ شده است.

وی اصالت و یکپارچی اجتماعی را از ویژگی های اصلی منظر فرهنگی اورامان دانست و خاطرنشان کرد: آفتی که اکنون گریبانگیر این منظر شده نزول سرمایه اجتماعی و نقش روحانیان و بزرگان منطقه و ورود افراد غیر بومی به منطقه است، بنابراین فرهنگسازی در درجه اول بسیار مهم بوده و برخورد سلبی، خشک و انتظامی در این زمینه اصلا کارساز نیست.

محمدی، در بخشی دیگر از سخنان خود اعلام کرد که کردستان تنها استانی است که در سند ملی آمایش، سه سیاست و راهبرد قطب گردشگری، محور گردشگری و حلقه گردشگری دارد و بر همین اساس مبنای تمامی طرح های توسعه ای استان باید بر اساس سند آمایش صورت گیرد.

فریز کردن زیستگاه های مردم امری اجتناب ناپذیر است

خلیل الهی رییس سازمان نظام مهندسی استان کردستان، در ادامه این میزگرد اظهار کرد: مطالعات اورامان در ۳۹ روستای منطقه در استان های کردستان و کرمانشاه تحت مدیریت پایگاه انجام و منجر به تدوین یک اطلس شده که از آن یکسری ضوابط برای انجام ساخت و ساز در اورامان استخراج شده است.

وی افزود: مطالعات و قوانین لازم برای ساخت و سازهای جدید در این منطقه کاملا مشخص شده است، اما زمانی که بحث مالی پیش می آید به دلیل گریز از قانون با مشکل روبرو می شویم، لذا متوجه کردن مردم نسبت به منفعت خود مهم ترین بخش این مطلب است و مردم باید بپذیرند که با رعایت قوانین موجود، اورامان را در ثبت جهانی خواهند داشت و در غیر این صورت این امتیاز را از دست می دهند.

این مقام مسئول، حفظ زیستگاه های مردم بدون تغییر را امری غیر ممکن دانست، چرا که ساختار زندگی مدام در حال تغییر بوده و امکانات رفاهی و ساخت و سازها همراه با آسایش مردم در حال تغییر است؛ لذا باید نسخه ای در هورامان ارائه شود که هم امروزی بوده و هم بتواند منظر هورامان را حفظ کند.

به گفته خلیل الهی، اصالت در بلندای زمان در حال حرکت است و در این راستا متولیان امر باید با تعامل با مردم این امر را آموزش داده و اطلاع رسانی کنند.

وی از تهیه و تدوین نقشه اجرایی در دو روستای دولاب و دلمه جهت آموزش برای مردم در این راستا خبر داد.

رییس سازمان نظام مهندسی استان کردستان، در رابطه با زلزله خیز بودن هورامان گفت: زلزله در این منطقه، در دو حالت برای ساختمان های قدیمی و سازه های جدید مورد بررسی قرار گرفته است؛ در ساخت و سازهای جدید دقت های سازه ای وجود دارد و طبق ضوابط موجود انجام گرفته و در ساختمان های قدیمی نشان داده شده است که به چه ترتیبی این ساختمان ها حفظ شود.

استفاده از مصالح جدید بزرگترین آسیب بافت سنتی هورامان است

مردوخی، کارشناس سازمان نظام مهندسی استان کردستان گفت: مطالعات هورامان طی ۴ سال اخیر، نحوه ساخت و ساز قدیم تا امروز را نشان داده است؛ طبق این مطالعات، سیکل ساخت و ساز گذشته هورامان نشان می دهد که در گذشته مردم به ناچار مجبور به این نوع ساخت و ساز بوده و توانایی کندن زمین را نداشته اند.

وی افزود: فرآیند ساخت و ساز در مقایسه با امروز نشان می دهد، که در دسترس قرار دادن مصالح برای ساخت و سازهای جدید در هورامان بسیار به صرفه تر از نحوه ساخت و ساز سنتی منطقه برای مردم است.

این کارشناس، به صرفه بودن را مهم ترین نکته ساخت و ساز در منطقه هورامان برای مردم ذکر کرد و گفت: در دسترس بودن مصالح جدید و نبودن ضوابطی برای حفظ شیوه های سنتی ساخت و ساز در منطقه، بزرگترین آسیب برای هورامان محسوب می شود.

به گفته وی، سبک سنتی زندگی در هورامان تغییر کرده و از هوارنشنی به سمت یکجانشینی که تبعات زیادی به ویژه بر بافت سنتی داشته، رفته است.

مردوخی با اعلام اینکه سعی شده که مجموع عناصر معماری در هورامان به صورت مطالعات ایجاد شود تاکید کرد: ایجاد ضوابط ثابت الزام آور و تبدیل آن به یک معیار، حلقه مفقوده مطالعات انجام شده است که تفهیم این امر نیز مستلزم اعتبار و آموزش است.

تغییر اصالت آسیبی جدی تر از تغییر بافت هورامان است

محمد امینیان، معاون میراث فرهنگی اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کردستان گفت: مهمترین شاخصه در هورامان بحث اصالت است؛ در هورامان باید قبل از وضع هر نوع ضوابطی بازنگری در مطالعات صورت گیرد و شناسایی اصالت و حدود برخورد با آن مشخص شود.

وی با تاکید بر اینکه، برای حفظ اصالت در منطقه هورامان باید شالوده های معنوی و کالبدی مورد نظر قرار گیرد افزود: در شالوده های کالبدی نوعی اجبار طبیعت وجود دارد که موجب ایجاد ساختار خانه های متفاوت در هورامان شده است و حفظ این امر در طول تاریخ نیز بر اساس شالوده های معنوی یا فرهنگی صورت گرفته است.

به گفته امینیان، اصالت هورامان بیشتر بر اساس شالوده های معنوی است؛ چرا که یک پیوستگی دارد که موجب ایجاد ساختار هورامان شده است، این در حالی بوده که تمامی بافت های موجود در منطقه نباید جزو هورامان محسوب شود، چرا که این امر تبعات منفی زیادی هم به وجود آورده است، هورامان منطقه ای محدود شامل دره ای به اسم هورامان تخت با پنج روستا و دره لهون است که به پاوه می رسد.

معاون اداره میراث فرهنگی استان کردستان، تشریح کرد: به طور مثال منطقه ژاورود در هیچ سند تاریخی جزو هورامان نبوده است، اما به دلیل حفظ پیوستگی در منطقه تمامی روستاهای اطراف هورامان محسوب شده و کسی هم معترض نیست.

به عقیده امینیان، بنا به اسناد تاریخی، زبانی به نام زبان هورامی وجود ندارد؛ کردهای کوهستان به خاطر شرایط خود دوره های زبانی داشته اند و اکنون زبان منطقه هورامان و ژاورود و سایر دره های منطقه در شرایط زمانی عوض نشده است و معماری موجود نیز از همان دوره ماندگار شده است.

وی تصریح کرد: مجموع وجوه کالبدی که قابل تغییر بوده و وجوه معنوی که شامل آیین ها و شرایط معیشت مردم و غیر قابل تغییر است، بافت پیوسته را در اورامان ایجاد می کند که در اجرا باید از هم جدا شوند، یعنی باید اجازه داد که مردم همراه با زندگی امروزی با حفظ شالوده های معنوی گذشته از امکانات استفاده کنند.

این مسئول میراث فرهنگی استان حفظ اصالت را مهم ترین مولفه منظر فرهنگی اورامان ذکر و عنوان کرد: اکنون اگر بافت هورامان در حال نابودی است، به دلیل نابودی ساختارهای اصیلی همچون تقسیم آب منطقه است؛ لذا بزرگترین مسئله برای حفظ هورامان مراسم عقد اخوت به نام مراسم پیرشالیار است که طی آن بزرگان منطقه سیستم تقسیم آب منطقه را حفظ می کردند.

وی امر شناخت منطقه را اساسی ترین مسئله برای حفظ و مرمت منطقه هورامان ذکر کرد و گفت: بزرگترین مرمت های دنیا بدون در نظر گرفتن آینده و شناخت درست از منطقه به نتیجه مطلوب دست نمی یابد.

روابط فرهنگی در هورامان بسیار با ارزش تر از نمای خانه ها است

امینیان، مهم ترین امر در حفظ اصالت و نگهداری هورامان را فضاهای روابطی بیرون خانه ها دانست و افزود: روابط فرهنگی در هورامان بسیار با ارزش تر از نمای خانه ها است.

وی تاکید کرد: مفهوم حفظ بافت هورامان باید از سنندج و کرمانشاه شروع شده و مفهوم اصالت باید به درستی شناخته و تشخیص داده شود که در کجا قابل انعطاف و در کجا غیر قابل تغییر است. به طور مثال ساخت و سازهای محدوده پیرشالیار غیر عرف بوده و به حفظ اصالت درختان مقدس منطقه ضربه وارد می کند.

معاون اداره میراث فرهنگی استان کردستان، عنوان کرد: طبق اسناد تاریخی و مطالعات صورت گرفته زن، مبنای اصلی و اساس مراسم پیرشالیار بوده و کومسای در اصل یک زن بوده و این در حالی است که متاسفانه اکنون زنان اجازه ورود به مراسم را ندارند، به همین خاطر تغییر این اصالت ها بسیار بیشتر از تغییر بافت ساختمان ها به منطقه آسیب می زند.

یکپارچگی در بناهای هورامان یک نماد عینی است

پویا طالبی نیا، مدیرپایگاه فرهنگی هورامان با تاکید بر اینکه حفظ کالبد هورامان امری مهم د حفظ ثبت جهانی این میراث است اظهار کرد: در روستای دولاب که یکی از روستاهای اصلی و تاثیر گذار در ثبت جهانی هورامان بوده و حدود ۵۰۰ نفر جمعیت دارد، ۴ مسجد تاریخی کوچک وجود دارد و این در حالی است که می توانستند یک مسجد بزرگ را بسازند، اما برای کالبد خود حرمت قائل شده و آن را حفظ کرده اند.

وی تغییر در کالبد هورامان را امری اجتناب ناپذیر دانست و بیان کرد: در تاریخ ایران تحول در سبک های معماری هر دوره وجود دارد اما تفکر ما این است که این معماری را حفظ کنیم.

طالب نیا، با اشاره به اینکه معماری هورامان با توجه به آثار تاریخی موجود سیر تاریخی را یکدست طی کرده است، پرهیز از بیهودگی و نیارش را از مهم ترین ویژگی معماری هورامان ذکر و بیان کرد: یکپارچگی در بناهای هورامان یک نماد عینی بوده و جبر طبیعت و استفاده از مصالح بومی عامل اصلی این اتفاق است.

وی افزود: متاسفانه دستورالعمل ثابت و کارآمدی در شهرسازی به ویژه در هورامان وجود ندارد؛ ساختار معماری هورامان باید در نظام مهندسی مورد بررسی قرار گیرد.

قوانین جدی با نظارت سخت، لازمه حفظ و نگهداری از بافت سنتی هورامان است

طالب نیا، امر آموزش را برای سطح اقناع مردم در ساخت و ساز ضروری دانست و گفت: علاوه بر آموزش، یکسری قوانین جدی با نظارت سخت، لازمه حفظ و نگهداری از بافت سنتی هورامان است.

وی دستور العمل، آموزش و دید توسعه ای به منطقه را سه عامل مهم حفظ بافت سنتی هورامان ذکر کرد و افزود: محدوده بافت تاریخی هورامان به دلیل توپوگرافی خاص، با سایر مناطق کشور متفاوت بوده و فریز کردن منطقه نیز امری اشتباه و غیر قابل عملی است، اما توسعه درونزا در این منطقه باید توام با برنامه ریزی دقیق صورت گیرد.

شایان ذکر است که تغییر در ساز و ساخت زمانی ارزشمند است که بتواند اصالت خود را حفظ کند، متأسفانه (هورامان جدید) دچار تغییر با ظاهری مدرن شده و نمای سنگی که هماهنگ با طبیعت و هم‌رنگ کوه‌ها، محکم و متناسب با اقلیم سازگار خود بوده تبدیل به کاشی و سنگ‌های تزئینی و آجر شده است.

منبع:ایسنا