میراث فرهنگی اصفهان و بحرانی فراتر از فرونشست

یکم شهریورماه، حسین حجتی، مدیر دفتر منطقه‌ای مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اصفهان اعلام کرد که «فرونشست زمین در دشت اصفهان- برخوار به سمت مناطق شهری، رودخانه زاینده‌رود، پل‌های تاریخی و میدان نقش‌جهان در حال پیشروی است» و این هشدار به‌جا، موجب شد که دوربین بسیاری از دغدغه‌مندان و دوستداران میراث فرهنگی، به سمت ثبت تصاویری از پل‌ها و بناهای تاریخی برود؛ تصاویری که با توضیح «ایجاد ترک بر روی بناهای تاریخی اصفهان به‌واسطه فرونشست» در فضای مجازی دست‌به‌دست می‌چرخد و البته، امید می‌رود که منجر به‌ جاری شدن زاینده‌رود، به‌عنوان تنها راه‌حل رفع این درد مزمن شود اما آیا با اطمینان می‌توان گفت که تمام ترک‌ها و انحراف‌های ایجادشده در بناهای تاریخی شهر، ناشی از فرونشست است؟

داریوش حیدری، عضو هیات علمی گروه مرمت بناها و بافت‌های تاریخی دانشگاه هنر اصفهان دراین‌باره، می‌گوید: یکی از مسائلی که در اثر برداشت بی‌رویۀ آب زیرزمینی و خشک‌سالی رخ می‌دهد، فرونشست است؛ به‌این‌ترتیب که در نتیجۀ برداشت بیش از حد آب، مقدار فشار حفره‌ای در لایه‌های آبدار زمین کاهش‌یافته و فضاهای خالی در خاک ایجاد می‌شود، سپس به دلیل وزن لایه‌های بالایی، لایۀ آبدار، فشرده‌شده و فرونشست اتفاق می‌افتد.

او ادامه می‌دهد: امروزه از مجموع ۳۵ دشت استان اصفهان ۲۷ دشت ممنوعه و یا ممنوعۀ بحرانی هستند. طبق آمار، میزان مجاز فرونشست ۴ میلی‌متر در سال است و برای مقادیر بیشتر از آن، شرایط بحرانی اعلام می‌شود، حال‌آنکه در ایران و اصفهان، ما ۳۰ برابر بحران جهانی فرونشست زمین داریم!

این مدرس دانشگاه تصریح می‌کند: وضعیت «دشت مهیار»، «دشت اصفهان»، «دشت کاشان» و «دشت اصفهان-برخوار»، بسیار نگران‌کننده است. مرکز کلان‌شهر اصفهان نیز در جنوب آبخوان دشت اصفهان -برخوار واقع‌شده و فرونشست به‌مرور به‌صورت هلالی از شمال غرب تا شمال شرق اصفهان به سمت مرکز این شهر در حال پیش روی است.

حیدری در پاسخ به این سئوال که آیا با اطمینان می‌توان گفت ترک‌های موجود در پل‌ها و بناهای تاریخی اصفهان با پدیده فرونشست ارتباط دارد یا خیر؟ توضیح می‌دهد: خیر، چراکه ترک‌ها به دلایلی مختلف و اغلب در اثر نشست خود بنا ایجاد می‌شود. آنچه با اطمینان می‌توان از آن سخن گفت ضرورت انجام مطالعات کامل درباره علت ایجاد این ترک‌هاست تا بعد بتوان بر اساس آن نتیجه اعلام کرد و تصمیمی درست گرفت.

عضو هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان با اشاره به ترک‌های ایجادشده بر دیواره پل جویی که تصاویر آن با عنوان تأثیر فرونشست بر آثار تاریخی اصفهان در فضای مجازی دست‌به‌دست می‌شود، اظهار می‌کند: عکس‌هایی که از ترک پل جویی منتشر می‌شود مربوط به پنج سال پیش است و عامل ایجاد آن نیز فرونشست نیست.

او که به‌تازگی بازدیدی از پل‌های تاریخی اصفهان داشته، می‌افزاید: اساسا در ناحیۀ پل‌های تاریخی و بستر رودخانه فعلاً فرونشست وجود ندارد. به طور کلی پل‌ها و بستر آنها به مرور زمان دچار آب شستگی و فرسایش می‌شوند و نیازمند اقدامات حفاظتی و مرمتی مستمر هستند؛ پل های تاریخی اصفهان نیز از این قاعده مستثنی نیستند.

حیدری، بار دیگر تأکید می‌کند که لازم است مطالعاتی در مورد پل‌های تاریخی انجام‌گرفته و وضعیت پی‌ها و بستر به‌طور دقیق ارزیابی و تجزیه‌وتحلیل شود.

فریماه هوشیار، کارشناس ارشد مرمت بناها و بافت‌های تاریخی نیز دراین‌باره، می‌گوید: حساسیت عموم مردم نسبت به وضعیت بناهای تاریخی اصفهان را تحسین می‌کنم اما گزارش‌هایی که به عموم مردم ارائه می‌شود مبنا دقیق علمی ندارد و باعث می‌شود که به‌مرور این حساسیت را از دست بدهیم.

او خاطر نشان می‌کند که علت ایجاد ترک بر روی پل‌های تاریخی اصفهان بیش از آن که ناشی از فرونشست باشد، به مشکلات سازه‌ای ارتباط دارد و در ادامه توضیح می‌دهد: بارها بر لزوم انجام مطالعات و پژوهش‌های کامل و پایش مداوم آثار تاریخی شاخص اصفهان تأکید شده اما این مهم آن‌طور که باید جدی گرفته نمی‌شود. اگر این تحقیقات انجام می‌شد دیگر نیازی به مرمت اضطراری در بناها نداشتیم اما حتی در مورد شاهکاری مثل گنبد مسجد شیخ لطف‌الله هم می‌شنویم که می‌گویند روی آن مرمت اضطراری انجام‌شده است.

هوشیار می‌گوید: پدیدۀ فرونشست حتماً تهدیدی جدی برای شهر و استان اصفهان است اما با اطمینان نمی‌توان گفت که اثر آن در پل‌های تاریخی دیده‌شده است.

این دانش‌آموخته مرمت بناها و بافت‌های تاریخی تأکید می‌کند که باید گروهی متشکل از متخصصان و زمین شناسان بر روی این بناها تحقیق کنند و نتایج تحقیقات خود را نیز در دسترس عموم قرار بدهند تا شاهد گردش اطلاعات مبتنی بر احتمال نباشیم.

او می‌افزاید: باید در نظر داشته باشیم که اظهارنظرهای غیرعلمی درباره مشکلات بناهای تاریخی، منجر به مرمت غلط آن می‌شود.
هوشیار یادآور می‌شود: سال‌هاست که میدان نقش‌جهان تحت تأثیر آثار مخرب رطوبت صعودی و نشست‌های متعدد قرار دارد و همین رطوبت موجب بروز آثار نشست در مسجد جامع عباسی شده است. در مسجد شیخ لطف‌الله نیز به‌واسطه کور کردن ناکش ها و تبدیل فضای آن به کافی‌شاپ، خطرات جدی‌ای سازه بنا را تهدید می‌کند و درست به همین دلیل ما بارها و بارها بر لزوم انجام مطالعات تأکید کرده‌ایم.

ایسنا نوشت، این دانش‌آموخته رشته مرمت بناها و بافت‌های تاریخی تصریح می‌کند: ما از این نگرانیم که پیوند دادن آسیب‌های موجود در بناهای تاریخی به معضل جدی و مهم فرونشست، موجب شود که نهادهای متولی، مسئولیت خود را در پایش و نظارت و مرمت مداوم بناها نادیده بگیرند، همۀ آسیب‌های موجود را به پای پدیده فرونشست بنویسند و در نهایت، حل آن را از ید قدرت خود خارج بدانند.