سیر تحول و دوره‌های معماری در باغشهر تاریخی استان یزد

بنای شهرستان مهریز در ۳۰ کیلومتری جنوب شهر یزد را به «مهرنگار» دختر «انوشیروان» نسبت داده‌اند به این نحو که نقل می‌کنند؛ «مهرنگار» دستور می‌دهد قنات‌هایی در منطقه ایجاد کنند که با طی مسیر کمتری به مظهر خود برسند و پس از آن که این قنوات موجبات آبادانی قصبه یا ناحیه مربوطه را فراهم آوردند، فرمانبرداران شاهزاده، آبادی جدید را «مهرگرد» نامیدند. البته عنوان «مهرگرد» در گذشت زمان به «مهریجرد» تبدیل شد و امروزه مهریز خوانده می‌شود.

این تاریخ باشکوه نشان از قدمت دیرینه و بسیار قدیمی این منطقه از استان یزد می دهد که در جای جای این شهرستان هنوز هم می توان آثار و ابنیه گرانقدری را از آن زمان‌ها مشاهده کرد.

براساس تواریخ خورمیز در این شهر را به نام «هرمیز» برادر مهرنگار و دژ دفاعی آن را نیز منسوب به او می‌دانند.

بلندترین نقطه مهریز را می‌توان در ارتفاعات غربی و جنوب غربی شامل امتداد رشته کوه شیرکوه، کوه لاخسه، کوه مدوار و کوه سیاه دانست که اغلب جویبارهای فصلی از سرچشمه‌های ارتفاعات این شهرستان است.

وجود بناهای تاریخی مانند بناهای باستانی محوطه غربال‌بیز مربوط به دوره اشکانی، قلعه خورمیز مربوط به دوره ساسانی، قلّاع و کاروانسراهای دوره‌های مختلف معماری اسلامی و نیز وجود بناهای باشکوه اقتصادی از قبیل کاروانسراها و باغ ها، بناهای سیاسی و نظامی مانند عمارات اربابی و قلاع روستایی عظیم، بناهای مذهبی مانند مساجد، قدمگاه‌ها و حسینیه ها و همچنین ابنیه تدافعی و دیده بانی و سازه‌های عظیم خشتی و آجری زیادی که در سطح این شهرستان پراکنده‌اند، سیر تحول و دوره‌های معماری را در این شهر معرفی می‌کند و همه و همه دال بر غنای فرهنگی و پیشینه آباد تاریخی این منطقه وگواهی بر عمران و آبادانی این منطقه در گذشته است.

سنگ‌نگاره‌های کوه ارنان از جمله آثار کهن در این شهرستان و مربوط به زندگی انسان در دوره‌ی حجر است که روی کوه مذکور در جنوب غربی یزد کنده‌کاری شده است، در مورد قدمت این نگاره‌ها، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد و عدّهای بر این نظر هستند که قدمت این نگاره‌ها به هفت هزار سال قبل از میلاد می‌رسد.

این نگاره‌ها بر روی تخته سنگی بزرگ در سه بخش مانند سه پیکره نقش بسته و حکایت از رویارویی انسان با حیوان دارد. نقش‌های مذکور در دوران‌های مختلف کشیده شده به طوری که در بالای تخته سنگ، انسانی بدون لباس در حال شکار حیوان و در پایین تخته سنگ، انسانی سوار بر اسب و انسانی در حال چراندن دام به همراه سگ گلّه دیده می‌شود که مربوط به دورانی است که انسان موفق به اهلی کردن حیوانات شده است.

باغ جهانی پهلوانپور مهریز از بناهای تاریخی است که طبیعت و هنر معماری را در کنار هم به خود اختصاص داده و به عنوان باغ‌های ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

قسمت‌هایی از این بنا در اواخر دورهی قاجار ساخته شده و بخش‌های دیگری از آن به دستور «علی پهلوان» بنا شده که قدمتی ۱۰۰ ساله دارد.

قنات «حسن آباد» مهریز به صورت دائمی، در این باغ جاری است و زمستان‌خانه، کوشک، برج گلین حفاظتی، عمارت سرایداری و کارگاه ریسندگی سنّتی، قسمت‌های دیدنی این عمارت است.

مجموعه‌ی مهرپادین در یکی از قسمت‌های بافت تاریخی شهر مهریز قرار دارد که قدمت آن به قرن هشتم و دوره‌ی آل مظفّر می‌رسد.

در حال حاضر این مجموعه شامل امامزاده سیدغیاث‌الدین، حمام، بازارچه، مسجد جامع و حسینیه است.

گفتنی است؛ محلّه‌ی مهرپادین که این مجموعه را در خود جای داده، از نظر تاریخی هسته‌ی اوّلیّه‌ی شکل‌گیری شهر مهریز به شمار می‌آید.

کاروانسرایی خوش طرح و مستحکم در راه یزد به کرمان قرار دارد که نام آن رباط «زین الدّین» است. این بنای آجری مدوّر با دیوارهای بلند، پنج برج دارد و در طرّاحی آن به شماره‌های ۱ و ۵ و ۱۲ که مورد احترام مذهب شیعه‌ی جعفری است، توجّه شده است.

در منابع تاریخی آمده است که این بنا به دستور «زین الدّین گنجعلی خان ریگ»  حاکم کرمان و به امر «شاه عبّاس صفوی» در قرن دهم هجری قمری ساخته شده و اکنون از آن به عنوان واحد اقامتی گردشگری، بهره برداری می‌شود.

چشمه غربالبیز، چشمه‌ای تاریخی و بسیار کهن در اطراف مهریز است. این چشمه به صورت یک فرورفتگی طبیعی است و هر ساله در اوایل فصل بهار، آبی گوارا و زلال از کوه‌های منطقه جاری شده و در این فرو رفتگی می‌ریزد و به دریاچه‌ای طبیعی تبدیل می‌شود.

چشمه‌ی غربالبیز با مرکز شهرستان مهریز ۱۰ کیلومتر و با مرکز استان ۴۰ کیلومتر فاصله دارد و در روستای مدوار واقع شده است.

قلعه خورمیز بر روی تپه ای مشرف بر روستای خورمیز، قلعه ای از سنگ و خشت بنا شده که دارای شاه راهی در وسط بوده و مسیرهای دیگری از آن منشعب می شده و امکان دسترسی به اماکن مختلف قلعه را میسّر می کرده است.

این قلعه به نقل جامع مفیدی، توسط «هرمزبن انوشیروان» ساخته شده است. درون این قلعه، چاه مربّع شکلی است که درون سنگ سیاه سختی به عمق ۱۵ متر حفاری شده و همان چاهی است که «سیّد رکن الدّین حسینی» در آن محبوس بوده و امروزه مردم محل آن را «چاه صاحب الزّمان» نامیده و مقدّس و متبرّک می‌دانند.

قلعه سریزد، قلعه‌ای بی‌نظیر و دست‌نخورده متعلّق به اواخر دوران سامانی است. این قلعه دارای برج‌های سه طبقه، فضای مرکزی و اصلی، در ورودی با قابلیت باز و بسته شدن به شکل عمودی و آب‌انبار است.

قلعه سریزد در مقایسه با سایر قلعههای منطقه، از لحاظ مرتّب بودن و سالم ماندنش بی نظیر است و به عقیده‌ی بسیاری، نمونه‌ی کوچکی از ارگ قدیم بم بوده که تا حدود ۱۵ سال پیش مورد بهره برداری قرار می گرفته و هم اکنون نیز به مجتمع گردشگری تغییر کاربری داده شده است.

پیر نارکی، زیارتگاه زرتشتیان بر دامنهی کوه غربی بلندی به نام کوه «تجنک(طزنج)» واقع است. آوردهاند که پناه عروس فرمانروای پارس را که نامش «ناز بانو» بوده این مکان مقدّس در خود گرفته است.

نازبانو بر بیابان گردی روشن‌بین نمایان شده و او را در بنیاد پیر نارکی فرمان داده است. زرتشتیان در روزهای ویژه‌ی زیارت پیر نارکی ۱۲ تا ۱۶ امردادماه در این مکان گردهم آمده و به نیایش می‌پردازند.

منبع:ایسنا