موزه چراغ‌های قدیمی اردکان از دریچه دوربین

این بخش از موزه مردم شناسی اردکان نیز همانند دیگر بخش‌های آن غالباً از اشیاء اهدایی مردم منطقه گردآوری شده و در آن انواع چراغ‌ شامل چراغ‏‌های پیه سوز، لامپا، فانوس، زنبوری، پریموس و نشان دادن طرز استفاده از آن‏ها، انواع سماور ذغالی کوچک و بزرگ، انواع کتری و قوری‏‌های‏ مسی و برنجی از قرن ۱۲ به بعد و حتی چراغ دوچرخه پایی که سوخت آن‏ به وسیله کاربیت تأمین می‏‌شده، در معرض دید عموم قرار گرفته است.

به دنبال کشف آتش، بشر از آن برای گرم نگه‌داشتن محیط زندگی و پخت و پز و از مشعل برای روشن کردن شب‌های تاریک استفاده می‌کرد، استفاده از نور و روشنایی در آغاز با مواد روغنی حیوانات و گیاهان محقق شد که نمونه آن را میتوان چراغ‌های پیه‌سوز نام برد که در داخل منبع آن پیه ذوب کرده حیوانات را ریخته و روشن می‌کردند.

کم‌کم با ورود نفت به زندگی مردم، چراغ‌های نسل دوم روی کار آمد و چراغ‌های پیه‌سوز و روغن‌سوز از خانواده‌ها خداحافظی کرده و انواع دیگر چراغ‌ها مانند چراغ بادی، لامپا، گردسوز، توری و انواع چراغ‌های خوراک‌پزی سنتی روی کار آمد.

چراغ بادی یا فانوس به نوعی اولین چراغ نفت‌سوز محسوب می‌شود که دارای یک حباب شیشه‌ای بود و باد نمی‌توانست آن را خاموش کند، فتیله آن قابل تنظیم و دارای یک دسته بود که به راحتی می‌شد آن را حمل و جا به جا یا به جایی آویزان کرد.

چراغ لامپا، نخستین نسل چراغ‌های نفتی تولید روشنایی بود که با نفت سفید می‌سوخت. منبع آن از جنس مس، شیشه یا سفال بود و یک نوع حباب شیشه‌ای به نام شیشه لامپا روی آن قرار می‌گرفت تا نور چراغ درخشان‌تر شود.

چراغ گردسوز شبیه لامپا ولی متفاوت از ان به دلیل شکل فتیله بود. فتیله چراغ گردسوز همان‌طور که از نامش پیداست به‌صورت دایره‌ای بود و گرد می‌سوخت. روی فتیله آن هم یک عدد کلاهک قرار داشت که بر روی لوله‌ای که از وسط منبع نفت می‌گذشت سوار می‌شد. این کلاهک، هوا را از زیر چراغ وارد قسمت روشن چراغ می‌کرد و باعث می‌شد که چراغ بهتر بسوزد و دارای نور و حرارت زیاد بود.

چراغ‌زنبوری در حال سوختن صدایی شبیه وِز وِز داشت لذا آن را چراغ‌ زنبوری می‌خواندند، سوخت آن نفت و منبع آن فلزی با آب وَرشو یا نقره بود و با تلمبه روشن می‌شد. برای روشن کردن آن ابتدا کمی الکل در تنوره چراغ می‌ریختند و آن را روشن می‌کردند تا داغ شود. سپس تلمبه می‌زدند و نفت به صورت گاز از چراغ خارج می‌شد و به توری می‌پاشید و نورافشانی می‌کرد. گرمای حاصل باعث می‌شد که بقیه نفت هم تبخیر شده و برای سوختن آماده شود.

چراغ پِریموس اولین نسل چراغ‌های خوراک‌پزی بود که با سوخت نفت فشرده کار می‌کرد. دارای ۳ پایه و مخزن نفت برنجی بود. با نفت کار می‌کرد و مانند چراغ زنبوری تلمبه‌ای بود.

چراغ‌های دو و سه‌ فتیله‌ای نیز نوعی چراغ خوراک‌پزی بود که شکل آن گرد و آبی‌رنگ بود. سوخت آن نیز نفت و دارای چند فتیله قابل تنظیم بود ولی مردم خواهان چراغی بودند که بتواند کار آشپزی و گرم کردن خانه را هم‌زمان انجام دهد و از آن‌ حداکثر استفاده را ببرند لذا طولی نکشید که چراغ والور و پس از آن چراغ علاءالدین به خانه‌ها راه یافت و به خواسته آنها جامه عمل پوشاند.

البته با اختراع برق و گاز و آمدن وسایل برقی و گازی به بازار به‌مرور زمان چراغ‌های نفت‌سوز به تاریخ پیوستند و زینت‌بخش دکورهای منازل و موزه‌ها شده‌اند که نمونه هایی از آن را می‌توان در موزه مردم شناسی اردکان مشاهده کرد.

منبع:ایسنا