دخمه زرتشتیان نام یکی از آثار تاریخی به جای مانده از پیروانِ دین زرتشت است که آداب و رسومِ قدیمیِ مربوط به وداع با متوفیان را در این دین به ما یادآور می شود. این دخمه که با نام های برج سکوت و برج خاموشان (معادل کلمه ی انگلیسی  Tower of silenc) نیز شناخته می شود، در گذشته های دور محلی برای قرار دادن اجساد بوده است و زرتشتیان مردگان خود را به جای خاکسپاری به دخمه ها می سپردند. دخمه زرتشتیان یزد در 15 کیلومتری جنوب غربی این شهر بر روی کوهی کم ارتفاع به نام “کوه دخمه” واقع شده است و یکی از جاذبه های گردشگری پرطرفدار در شهر یزد می باشد.

دخمه زرتشتیان یزد به همراه بناهای اطراف آن در سال 1377 با شماره 2096 در فهرست آثار ملی ایران  ثبت شد.

نگاهی به دخمه و کارکرد آن

در لغت نامه ی دهخدا واژه ی دخمه چنین معنی شده است: ” سردابه ی مردگان، سردابه ای که جسد مردگان را در آنجا نهند.”

زرتشتیان بر اساس باور های دینی خود خاک را عنصری مقدس و پاک می دانستند و اجساد را نجس و ناپاک. از این رو برای حفظ حرمت خاک و آلوده نکردن آن در آداب و رسوم آنها خبری از مراسم خاکسپاری نبود و مردگان خود را به دخمه ها منتقل می کردند.

دخمه ها اغلب برج هایی استوانه ای شکل بودند که دور از شهرها و روستا ها بر فراز تپه ها ساخته می شدند و اجساد را به آنجا منتقل می کردند تا خوراک درندگان و پرندگان شوند. دخمه ها را از آن جهت خارج از مناطق مسکونی می ساختند تا بوی مردار و آلودگی های ناشی از آن وارد شهر ها و روستا نشود. دخمه ها را نیز از سنگ، خشت و سیمان می ساختند تا اجساد با خاک در تماس نباشند و آن را آلوده نکنند.

جسد فرد متوفی توسط افرادی که به آنها نِساکش می گفتند از شهر و یا روستا به محل دخمه منتقل می شد و پس از برگزاری آیین های مخصوص، جسد در اختیار مسئول دخمه که به او سالار می گفتند، قرار می گرفت. سالار نیز جسد را به داخل دخمه منتقل می کرد. سپس در طول چند روز جانورانی همچون لاشخور، کرکس و کلاغ  به اجساد هجوم می آوردند و پس از خوردن قسمت های نرم، تنها استخوان های اجساد باقی می ماند. در میان دخمه ها نیز چاله ای به نام استودان یا استخوان دان قرار داشت که استخوان‌های باقی مانده را درون آن می ریختند.

تمامی دخمه ها به صورت دست ساز نبودند و در بعضی مناطق، اجساد را بر بالای تخته سنگی و یا در مسیر رفت و آمد حیوانات وحشی رها می کردند تا  دسترسی حیوانات به اجساد ساده شود و فرایند متلاشی شدن اجساد، سریع تر صورت گیرد. در ایران این نوع روش تدفین تا دوران پهلوی در دهه ی سی و چهل شمسی در بین شهروندان زرتشتی یزد و کرمان رواج داشت، اما به مرور این کار منسوخ شد و دخمه ها به آرامگاه تبدیل شدند.

دخمه زرتشتیان یزد

همانطور که در ابتدای متن گفته شد، دخمه زرتشتیان شهر یزد در 15 کیلومتری جنوب غربی این شهر بر روی کوهی کم ارتفاع به نام “کوه دخمه” واقع شده است. در این مکان دو دخمه وجود دارند که در گذشته به صورت دوره ای و شش ماه یکبار مورد استفاده قرار می گرفتند.

دخمه بزرگ مانکجی

“مانِکجی لیمجی هاتَریا” (Maneckji Limji Hataria) ملقب به “درویش فانی” یکی از علمای زرتشتی ساکن هند بود که به عنوان نخستین سفیر پارسایان هندی در عصر ناصرالدین شاه قاجار به ایران سفر کرد. او به عنوان نماینده ی این انجمن و با هدف بهبود وضعیت نابسامان زرتشتیان به ایران آمد.

به همت وی مالیات جزیه ی زرتشتیان ملغی شد و بسیاری از آتشکده ها، نیایشگاه ها و دخمه های زرتشتیان که ویران شده بودند، مرمت و نوسازی شدند. یکی از اقدامات وی ساخت دخمه ای به قطر 15 متر در  جنوب غربی شهر یزد بود که امروزه آن را با نام دخمه بزرگ مانکجی می شناسیم.

دخمه گلستان

دخمه گلستان به قطر 25 متر در نزدیکی دخمه مانکجی قرار دارد و بعد از آن ساخته شد. ارتفاع دیوار این دخمه از سطح تپه شش متر می باشد.

پایین کوه و در دامنه ی شمالی آن چندین بنای خشتی و گلِی به چشم می خورد که در گذشته برای انجام آیین های مربوط به دخمه گذاری مورد استفاده قرار می گرفتند. یکی از این خانه های خشتی محل زندگی مسئول دخمه (سالار) بوده است. وظیفه ی غسل اجساد و انتقال آنها به دخمه بر عهده ی سالار بود و از آنجا که در گذشته بیشتر افراد بر اثر بیماری های واگیر دار می مردند، سالار در تمام عمرش در این خانه و اطراف دخمه زندگی می کرد تا از شیوع احتمالی بیماری به سایر مردم، جلوگیری شود.

آدرس: 15 کیلومتری جنوب غربی شهر یزد، منطقه صفائیه، کوه دخمه

ساعت بازدید:  بهار وتابستان  8 الی 19 – پاییز و زمستان 8 تا 17

ورودیه: ایرانی 5000 تومان – خارجی 20000 تومان

توجه داشته باشید ساعات بازدید و بهای بلیت ممکن است تغییر کند.

موزه آب یزد (خانه کلاهدوزها)

کمبود آب و دسترسی دشوار به آن در مناطق کویریِ ایران سبب شده است تا مردمان ساکن در این مناطق از گذشته های دور تا به امروز، جایگاه ویژه ای برای این مایه ی حیات قائل شوند و بیش از هر انسان دیگری قدر و ارزش آن را بدانند. اهمیت دیرینه آب و اقلیم خاص منطقه، سبب شد تا در سال 1379 شمسی، موزه آب یزد در خانه تاریخی کلاهدوزها در نزدیکی میدان امیرچخماق دایر شود. بازدید از خانه- موزه آب یزد نه تنها ما را با تاریخ چند هزارساله ی آب و روش های دسترسی به آن در مناطق کویری آشنا می سازد، بلکه این فرصت را در اختیار ما قرار می دهد تا از خانه تاریخی کلاهدوزها نیز بازدید کنیم و با معماری خانه های قدیمیِ شهر یزد آشنا شویم.

خانه کلاهدوزها

خانه کلاهدوزها در زمینی به مساحت 720 متر مربع در شمال میدان امیرچخماق، خیابان قیام، قرار دارد. این خانه ی تاریخی به دستور حاج سید علی اكبر كلاهدوز، تاجر پرآوازه ی یزدی در دوران حکومت ناصرالدین شاه قاجار، در فاصله ی سال های 1266 تا 1269 شمسی احداث گردید. عمده تزئینات خانه ی کلاهدوزها شامل گچبری هایی با نقوش گل و گیاه و حیوانات است که بر زیبایی بنا افزوده اند. علاوه بر آن تالار آیینه، پنجره های اُرسی با شیشه های رنگین از دیگر دیدنی های این خانه هستند. اما  آنچه که خانه ی کلاهدوزها را از سایر خانه های تاریخی در شهر یزد متمایز می سازد، عبور دو قنات به اسامی “قنات رحیم آباد” و ” قنات زارچ” از زیر این بنا بوده است که هنوز هم قنات دو هزار ساله ی زارچ با ۷۵ کیلومتر طول کانال، در زیر حیاط این عمارت جریان دارد. خانه تاریخی کلاهدوزها در 5 طبقه ساخته شده است و در حال حاضر به عنوان موزه آب یزد، پذیرای گردشگران و علاقه مندان به تاریخ آب می باشد.

طبقه ی اول

این طبقه پایین ترین قسمت از خانه است و همانطور که پیشتر گفته شد دو قنات رحیم آباد و زارچ از این طبقه عبور می کنند.

طبقه ی دوم: سرداب

پس از بالارفتن از چند پله به این طبقه می رسیم. این طبقه به صورت هشت ضلعی ساخته شده است و ده متر زیر زمین قرار دارد. دورتادور طبقه ی دوم طاق های آجری ساده ای به چشم می خورند که به استحکام بیشتر بنا کمک می کنند.

سرداب به سبب قرار گرفتن زیر سطح زمین و عبور جریان آب قنات در زیر آن، مکانی مناسب برای نگهداری از مواد غذایی بوده است. همچنین در این طبقه حوضی دیده می شود که گذر آب کاریز از آن هوا را مطبوع نگه می داشته است و آب مورد نیاز اهالی منزل را تامین می کرده است. جالب است بدانید در آن زمان برای نگهداری از آذوقه و مواد غذایی، معمولا آن را بر روی صفحه ­ای چوبی قرار می دادند و آن را در میان هوا و زمین آویزان می کردند تا آن را از دست جانوران موذی در امان نگه دارند.

طبقه ی سوم: سکونتگاه تابستانه ی دیروز، موزه ی امروز

به طبقه ی سوم می رسیم؛ این طبقه نیز زیر سطح زمین قرار دارد و به دلیل خنک بودن در ماه های گرم سال مورد استفاده ی ساکنین قرار می گرفته است. این طبقه در حال حاضر بخش اصلی موزه ی آب را تشکیل می دهد و لوازم مختلف مربوط به حفر قنات، ابزار و ادوات اندازه‌گیری حجم آب، وسایل تامین روشنایی در قنات، اسناد و مدارک خرید و فروش آب و وقف‌نامه‌های قدیمی، ظروف نگهداری و بسیاری لوازم و اشیای ارزشمند دیگر در این بخش به نمایش گذاشته شده اند.

مهمترین اشیای به نمایش درآمده در این قسمت عبارتند از: ظروف نگهداری و حمل آب، کلنگ‎های ویژه جهت حفر قنات، چرخ ‎چاه، لباس مُقنی (چاه کن)، ابزار و ادوات مربوط به میراب ها همچون کتابچه ها، اسناد توزیع آب و ساعت آبی.

 میراب به معنی امیر آب است و تا همین پنجاه سال پیش به وسیله ی ساعت آبی (متشکل از یک فنجان و دیگ پر از آب) وظیفه ی تقسیم عادلانه ی آب قنات را بین کشاورزان و باغ داران بر عهده داشته است. همچنین جالب است بدانید یکی از قدیمی ترین ساعت های آبی دنیا با قدمت ۷۰۰ سال در این موزه نگهداری می شود.

طبقه ی چهارم: سکونتگاه خاندان کلاهدوزها

پس از گشت و گذار در سه طبقه در زیرِ زمین، بالاخره به سطح زمین می رسیم. طبقه ی چهارم در واقع طبقه ی همکف می باشد و در گذشته محل زندگی حاج سید علی اكبر كلاهدوز، همسر، فرزندانشان و خدمتکاران بوده است. مهمترین بخش های این طبقه عبارتند از: اتاق دالان(محل سکونت آقای کلاهدوز)، اتاق ارسی (مهمانخانه)، اتاق پنج دری (خیاط خانه و اتاق خدمه)، تالار (یا خنک جای که تابستان ها استفاده می شده است) و اتاق بادگیر. در هر اتاق فضای کوچکی به نام بالاخانه دیده می شود که در گذشته اشیای با ارزش را در آن نگهداری می کردند.

طبقه ی پنجم: پشت بام

طبقه ی پنجم همان پشت بام خانه است که به آن چاه خانه نیز می گفتند. در این قسمت چرخ چاهی دیده می شود و در گذشته دو نفر از خدمه وظیفه داشتند تا آب را از قنات رحیم آباد به بالا منتقل کنند و سپس آن را در منبعی ذخیره کنند تا آب مورد نیاز ساکنین در طبقه همكف تامین شود.

آدرس: استان یزد، شهر یزد، خیابان امام، شمال میدان امیرچخماق، خیابان قیام

زمان بازدید: از ساعت ۰۸:۰۰ تا ۱۹:۰۰ (موزه از ۱۴:۳۰ تا ۱۵:۳۰ تعطیل است)

هزینه بازدید3000 تومان برای شهروندان ایرانی و 20,000 تومان برای گردشگران خارجی

توجه داشته باشید ساعات بازدید و بهای بلیت ممکن است تغییر کند.

مسجد جامع یزد یکی از قدیمی ترین و در عین حال جالب توجه ترین مساجد ساخته شده در ایران است که قدمت آن به بیش از 900 سال پیش باز می گردد. این مسجد در سبک معماریِ آذری ساخته شده است و در متون تاریخی از آن با نام های دیگری همچون مسجد جامع عتیق، مسجد جمعه شهرستان و مسجد جامع نو نیز یاد شده است.

آنچه که مسجد جامع شهر یزد را از سایر مساجد ایرانی متمایز می سازد، ارتفاع مناره های آن می باشد: مناره های مسجد جامع شهر یزد با ارتفاع تقریبی 52 متر به عنوان یکی از بلند ترین مناره ها در بین مساجد ایرانی شناخته می شوند. (مقایسه شود با ارتفاع مناره ها ی مسجد امام اصفهان به ارتفاع 48 متر و مناره های مسجد جامع اصفهان به ارتفاع 35 متر).  البته ذکر این نکته نیز ضروری است که در حال حاضر مناره های مصلای شهر تهران به ارتفاع 135 متر و مناره های مصلای شهر اصفهان به ارتفاع 110 متر به عنوان بلند ترین مناره های ایران شناخته می شوند. اما زمانی که بدانیم مناره های مسجد جامع شهر یزد در حدود پانصد سال پیش و در عصر شاه طهماسب صفوی و با امکاناتِ محدودِ معماریِ آن زمان ساخته شده اند، متوجه ارزش و کار دشوار معماران آن دوران برای ساخت چنین مناره های بلندی می شویم.

مسجد جامع یزد در طول قرن ها جایگاه ویژه ای در شهر یزد و در بین شهروندان آن داشته است و به عنوان نمادی از مساجد ایرانی شناخته می شود؛ و شاید به همین دلیل بوده است که تصویر مسجد جامع شهر یزد را بر روی اسکناس های 200 ریالی چاپ کردند تا شکوه و عظمت این مسجد را به همگان یادآور شوند.

مسجد جامع یزد در سال 1313 خورشیدی در فهرست آثار ملی  ایران و در سال 1396 با شماره 1544 در قالب بافت تاریخی یزد در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.

تاریخچه 

مسجد جامع شهر یزد را می توان حاصل صد سال معماریِ ایرانی در دوره های مختلف تاریخی دانست. سنگ بنای این مسجد به دوران حکومت ساسانیان باز می گردد و حکام و اُمرای حکومت های مختلف پس از اسلام به تکمیل و گسترش آن پرداختند.

همانطور که گفته شد مسجد جامع شهر یزد در دوره های مختلف تاریخی به تدریج ساخته شده است، اما مهمترین بانی مسجد جامع شهر یزد را می توان فردی به نام علاءالدوله کالنجار دانست. علاءالدوله کالنجار در زمان ملکشاه سلجوقی حاکم یزد بود و به خواست او مسجدی به نام عتیق در شهر یزد ساخته شد. این مسجد در واقع بنای اولیه ی مسجد جامع امروزی به حساب می آید. مسجد عتیق سال ها به عنوان مسجد جامع شهر یزد محل گردهمایی های مومنان بود و در طول این سال ها بارها گسترش یافت و الحاقات زیادی به آن افزوده شد؛ این تغییرات و گسترش بنا باعث شد تا مسجد عتیق از شکل قدیمی خود خارج شود و از این رو در بین مردم به مسجد جامع نو تغییر نام پیدا کرد. یکی از مهمترین این تغییرات در سال 702 هجری شمسی انجام شد. در این سال فردی به نام سید رکن الدین نظام الحسینی، زمین هایی در اطراف مسجد عتیق خریداری کرد و دستور داد تا مسجد توسعه و گسترش یابد. اما متاسفانه هشت سال پس از شروع به ساخت و ساز های جدید، وی در سال 710 شمسی دارفانی را وداع گفت و بدین ترتیب ساخت گنبد و ایوان مسجد ناتمام باقی ماند. پس از وفات سید رکن الدین نظام الحسینی و بنا به وصیتش مبنی بر تکمیل مسجد، فردی به نام شرف الدین علی یزدی که از مشاهیر یزد در دوره ی تیموری بود، ساخت گنبد و ایوان مسجد را به اتمام رساند. این گنبد و ایوان در سال 753 شمسی و در زمان امیر تیمور کاشیکاری شدند.

در زمان خواجه جلال الدین محمود خوارزمی سوره ی فتح به خط نسخ توسط بهاء‌الدین‌ هزار‌ اسب که از خوش‎نویسان برتر آن دوران بود، گرداگرد گنبد و ایوان نقش بست. این کتیبه نیز همچون دیگر قسمت های مسجد ناتمام باقی ماند و در سال 794 شمسی به دست شاه نظام کرمانی و در زمان شاهرخ‌ میرزا‌ اتمام یافت. در زمان شاهرخ تیموری فردی به نام امیر جلال الدین چقماق یا چخماق به عنوان حاکم یزد منصوب شد. بی بی خاتون همسر امیر چخماق دستور داد تا محراب قدیمی و چوبی مسجد که بسیار فرسوده و مستهلک شده بود با آجر ساخته شود. همچنین به دستور بی بی خاتون دو ستون مرمر در دو طرف ایوان نصب شد و از سنگ مرمر برای پوشش کف مسجد استفاده کردند.

یکی از مهمترین تغییرات مسجد جامع شهر یزد در زمان حکومت شاه طهماسب صفوی انجام شد؛ در این دوران گنبد مسجد کامل شد و دو مناره ی مرتفع مسجد، سردر و طاق اصلی به مسجد افزوده شدند. در زمان فتحعلی شاه قاجار نیز شبستان غربی به دستور شاهزاده محمد ولی میرزا، پسر فتحعلی شاه و حاکم یزد، به مسجد اضاف شد. از دیگر اقدامات در این دوره می توان به مرمت کلی صحن مسجد اشاره کرد.

 این ساخت و سازها ادامه داشت و مسجد جامع شهر یزد درطول قرن ها دستخوش تغییرات بسیاری شد. آخرین تصرفات و مرمت های مسجد به سال 1324 شمسی باز می گردد؛ در این سال هیات حامیان مسجد کبیر یزد با حمایت محمد علی وزیری که از روحانیون و وعاظ شناخته شده ی شهر یزد بود، بار دیگر به مرمت و بازسازی مسجد جامع پرداختند.

معماری 

بازدید از مسجد جامع یزد را از فضای جلو خان که در قسمت شرقی مسجد قرار دارد، آغاز می کنیم. جلوخان به فضای نسبتا وسیعی گفته می شود که در قدیم اغلب روبه‌روی درِ خانه، مسجد، زیارتگاه و یا کاروانسرا ها می ساخته اند. در این قسمت یک حوض هشت ضلعی و دو ستون مرمری کوچک که گفته می شود در گذشته شمعدان بوده اند، به چشم می خورند.

اولین قسمت از مسجد جامع شهر یزد که توجه ها را به خود جلب می کند، ایوان رفیع و با شکوه آن است که در مقایسه با بسیاری دیگر از ایوان ها، قامتی کشیده و بلند دارد. ارتفاع این ایوان 24 متر است و با مقرنس کاری، کاشی های آبی و فیروزه ای رنگ حاویِ القاب شاهرخ تیموری و میرزا جهانشاه  به زیبایی تزئین شده است. این سردر مرتفع نیز همچون سایر قسمت های مسجد در طول تاریخ دستخوش رویداد های مختلف بوده است و آخرین تغییر و مرمت آن به سال 1324 شمسی بازمی گردد.

دو مناره به ارتفاع 52 متر و قطر 8 متر در دو طرف سردر ورودی مسجد قرار گرفته اند و متناسب با سردر، بلند و مرتفع ساخته شده اند. به عبارتی می توان سردرِ مرتفع و مناره های بلند آن را بارز ترین بخش از مسجد جامع شهر یزد دانست که در طول قرن ها تبدیل به نمادی از این شهر شده اند. هر دو مناره دارای راه پله ای برای دسترسی به گلدسته ها هستند و روی مناره ها همچون سردر با کاشی های آبی رنگ و کتیبه هایی با مضامین ذکر خدا و معصومین، تزئین شده است. این مناره ها حوالی سال 1313 شمسی فروریختند اما در سال 1324 توسط هیات حامیان مسجد کبیر یزد و با حمایت های آیت الله محمد علی وزیری بازسازی شدند.

پس از گذر از سردر ورودی، وارد فضای هشتی می شویم. این فضا نیز دارای سقفی گنبدی شکل است و با شکل های هندسی زینت یافته است. پس از فضای هشتی، صحن وسیع مسجد را مقابل خود خواهیم یافت. اغلب نمازهای مغرب و عشا در فصول گرم سال در این صحن اقامه می شود.

شبستان شرقی، شبستان غربی و شبستان شاهزاده از دیگر قسمت های مهم مسجد جامع شهر یزد می باشند که بازدیدکنندگان بسیاری را به سوی خود جذب می کنند.

شبستان شرقی که به آن شبستان تابستانی نیز می گویند، در سال 754 شمسی به دستور نصرت الدین شاه مظفری – یکی از حاکمان سلسله ی مظفریان- ساخته شد. این شبستان محراب زیبای مسجد را در خود جای داده است و پنجره های مشبک رنگی آن حال و هوایی معنوی به آن بخشیده است. محراب مسجد جامع شهر یزد نیز با هنر گچکاری، مقرنس کاری و کاشی های معرق با طرح های گل و بوته به زیبایی تزئین شده است و جلوه ای خاص به محیط پیرامون خود بخشیده است.

شبستان غربی در زمینی به مساحت 342 مترمربع بنا شده است و در حال حاضر گنجینه و موزه ی مسجد را در خود جای داده است. موزه ی مسجد جامع یزد در سال 1393 افتتاح شد و در آن آثار تاریخی مربوط به دوره های مختلف اسلامی به نمایش گذاشته شده است. در این موزه در حدود 350 شی تاریخی از دوره ی ایلخانی تا زمان معاصر و برخی اشیای مسجد که کاربری خود را از دست داده اند، نگهداری می شوند. با مشاهده ی قطعات بدون استفاده ی مسجد می توان تا حدی با تاریخ مرمت ها و بازسازی های مسجد آشنا شد. از مهترین و قابل توجه ترین اشیای این موزه می توان به کاشی های طلایی متعلق به دوره ی ایلخانی، در قدیمی مسجد جامع یزد از جنس چوب گردو ، آجرها و قطعات اصلی مسجد و اشیای دیگری همچون مجموعه ی زیلو، ظروف قدیمی، سماور، ساعت و …اشاره کرد.

شبستان شاهزاده که آن را منسوب به شاهزاده محمد ولی میرزا، پسر فتحعلی شاه و حاکم یزد، دانسته اند، در سال 1203 شمسی ساخته شد. سقف این شبستان بر روی 48 ستون چهارگوش قرارگرفته است و بخش پایینی این ستون ها با کاشی های فیروزه ای رنگ تزیین شده است.

گنبد مسجد جامع شهر یزد به صورت دو پوسته ساخته شده است و نمای بیرونی آن با اشکال هندسی و ساقه‌ای مزین به نام الملک ‌الله  به خط کوفی تزئین شده است. نمای درونی گنبد نیز با اسامی خداوند و آیات قرآنی زینت یافته است و چهار گوشواره در چهار گوشه ی آن دیده می شوند.

آدرس: یزد، خیابان مسجد جامع، مسجد جامع یزد

هزینه ی بازدید: شهروندان ایرانی رایگان، گردشگران خارجی 20000 تومان

ساعات بازدید: 8 الی 19:30

حمام خان یزد؛ گرمابه ی دیروز، رستوران امروز

حمام های عمومی یا گرمابه ها در گذشته های نه چندان دور یکی از عناصر مهم شهرسازی به حساب می آمدند و در کنار اماکن دیگری همچون مساجد، تکایا، بازارها، میادین و آب انبارها هسته ی اصلی هر شهر و دیاری را تشکیل می دادند. گرمابه ها تنها مکانی برای شستشوی تن نبودند، بلکه به عنوان محلی برای دیدار با اقوام و دوستان، حل و فصل مسائل روزمره و کارهای دیگری همچون مشت و مال، اصلاح سر و صورت و حتی عبادت مورد استفاده قرار می گرفتند. از این رو حمام ها به گونه ای ساخته می شدند تا افراد بتوانند ساعت های متمادی در آنجا بمانند و کارهای خود را انجام دهند.

 امروزه بیشتر حمام های قدیمی ویران شده اند و متاسفانه دیگر اثری از آنها نیست. اما کم نیستند حمام هایی که از دل حوادث طبیعی و انسانی جان سالم به در برده اند و همچون برگی از یک کتاب تاریخ، ما را با گوشه ای از آداب و رسوم اجدادمان آشنا می سازند. این حمام های قدیمی به دلیل تغییر سبک زندگی، کاربری پیشین خود را از دست داده اند و اغلب به موزه و یا رستوران تبدیل گشته اند. حمام خان در شهر یزد یکی از این حمام های تاریخی است که امروز قصد داریم بیشتر با آن آشنا شویم.

تاریخچه ی حمام خان یزد

حمام خان یزد که در گذشته به آن گرمابه ی نور نیز می گفتند، در سال 1175 شمسی (1212 قمری) مصادف با آخرین سال حکومت آقا محمد خان قاجار به دستور محمد تقی خان بافقی احداث گردید. محمد تقی خان بافقی، ملقب به خان بزرگ، سر سلسله ی خاندان خوانین یزد بود که به مدت 52 سال حکومت شهر یزد را بر عهده داشت. علاوه بر حمام خان، بازار خان، میدان خان و باغ دولت آباد نیز همگی به دستور وی ساخته شدند. این حمام 12 سال پس از ساخت (1187 شمسی) مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و امروزه یکی از جاذبه های گردشگری در شهر یزد می باشد.

حمام خان یزد در مرداد 1378 با شماره ی ۲۴۰۶ در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد.

معماری حمام خان یزد

حمام خان یزد در زمینی به مساحت ۱۱۷۰ متر مربع و زیربنای ۹۰۰ متر مربع احداث گردید و از بخش های مختلفی همچون سربینه، خزینه،  گاورو، کوره حمام (گلخن ) و خزینه تشکیل شده است.

 سربینه همان رختکن حمام است و افراد پیش از ورود به خزینه، لباس ها و کفش های خود را در آنجا قرار می دادند. سربینه سکوهایی برای نشستن دارد و از نظر تزئینات و مساحت نسبت به جاهای دیگر حمام برجسته تر است. در قسمت سربینه اگر به بالای سر خود بنگرید، نورگیر زیبایی را مشاهده خواهید کرد که داخل گنبد ایجاد شده است و روشنایی حمام را تامین می کند. در گذشته این قسمت با نقاشی های زیبایی تزئین شده بود، اما امروزه بیشتر آنها از بین رفته است.

خزینه حوض آب گرم بزرگی است که برای شستشو و غسل مورد استفاده قرار می گرفت. آب خزینه توسط کوره حمام (گلخن ) گرم می شده است.  افراد در خزینه با دلو (سطل) آب گرم را از خزینه برداشته، بر روی سر و بدن خود می ریخته و خود را با آن می‌شستند. در انتها نیز برای آبکشی، وارد خزینه می‌شدند. گاورو نیز فضایی باریک بود که به منظور حرکت گاو و کشیدن آب از چاه استفاده می‌شد.

حمام خان یزد در میدان خان قرار دارد و در سال ۱۳۷۳ به رستوران و چایخانه ی سنتی تغییر کاربری داد. این رستوران در فضایی سنتی با کاشی های لاجوردی و فیروزه ای رنگ هر روز ساعت 9 الی 23 پذیرای گردشگران و علاقه مندان به غذاهای سنتی شهر یزد همچون آش شولی، قیمه یزدی و دیگر غذاهای ایرانی نظیر کشک و بادمجان، دیزی، کوفته، چلو کباب، چلو ماهی  و دیزی سنگی می باشد.

آدرس : یزد، خیابان قیام، میدان خان، جنب مسجد ملا اسماعیل، رستوران سنتی حمام خان یزد