مسجد گوهرشاد مشهد در قسمت جنوبی حرم امام رضا (ع) شده و بخشی از حرم رضوی محسوب می­شود. احداث مسجد گوهرشاد مشهد که قدیمی‌ترین مسجد شیعیان این شهر و پربازدیدترین مسجد در ایران می­باشد در سال 794 شمسی به دستور گوهرشاد بیگم (همسر شاهرخ ‌بن ‌تیمور گورکانی و دختر امیرغیاث الدین ترخان) آغاز شد. عملیات ساخت مسجد، توسط قوام‌الدین شیرازی- معمار معروف ایرانی- با عمده مصالح آجر و گچ و به شیوه معماری اسلامی در سال 797 شمسی به پایان رسید.

مسجد گوهرشاد مشهد با وسعت 9410 مترمربع یک اثر شاخص معماری و هنر اسلامی در عصر تیموریان می­باشد که امروزه با گذشت بیش از ۶۰۰ سال شکوه و عظمت خود را حفظ کرده است. شیوه معماری، پیشینه تاریخی و شاهکار‌های هنری، مسجد گوهرشاد را به عنوان یکی از معروف­ترین مساجد ایران  مورد توجه و بازدید گردشگران و تاریخ­ شناسان قرار داده است. این مسجد از نظر استحکام و ویژگی‌های معماری اسلامی، زیبایی در طراحی، اسلوب، خط، کاشی‌کاری‌های معرق، غیرمعرق، مرقم، غیرمرقم، مقرنس، گچ‌کاری و دیگر تزئینات هنری بی‌نظیر و ممتاز است.

این مسجد در طی دوران تاریخی به محلی برای تجمعات سیاسی و فرهنگی مردم علیه حکومت تبدیل شده بود؛ از تحصن معترضان به کشف حجاب گرفته تا بمباران آن توسط توپ‌های روسی.

مسجد گوهرشاد از طریق هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخش‌های حرم مرتبط است و به عنوان وسیع‌ترین و کهن‌ترین مسجد در اماکن متبرکه رضوی همواره محل برگزاری دائمی نماز جماعت است.

 

مرمت‌ها

ساختمان این مسجد بارها مورد مرمت و تعمیر قرار گرفته است. پس از حمله ازبکان در دوره صفوی و تخریب جدی مسجد، به دستور شاه عباس صفوی مرمت مسجد انجام گرفت. در پی وقوع زمین لرزه در سال ۱۰۸۳ قمری مسجد گوهرشاد مشهد دچار آسیب­هایی شد و پس از آن مجددا مرمت مسجد صورت پذیرفت. تخریب­ هایی که پس از حمله افغان‌ها، شورش ملک محمود سیستانی و گلوله‌‌باران روس‌ها در دوران افشاری، قاجاری و پهلوی به وقوع پیوست نیز بازسازی این مسجد را به دنبال داشت.

بنای گنبدی ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد مشهد نیز که در اثر زلزله‌های شدید و بزرگی ایوان آسیب جدی دیده بود در خلال سال­های 1339 تا 1341 شمسی توسط معماران ایرانی و زیر نظر مهندس عباس آفرنده با رعایت اصول حفظ سبک معماری تجدید بنا شد. در این زمان سنگ‌های ازاره داخل ایوان مقصوره را عوض کردند و از سنگ‌های مرمر برای کف ایوان استفاده شد. همچنین تزئین ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبه‌ای در سال ۱۳۴۵شمسی صورت پذیرفت. در دوران انقلاب اسلامی نیز علاوه بر مرمت‌ها مجموعه‌ای از آب‌نما و آب‌خوری به میانه صحن اضافه شد.

معماری مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد مشهد از یک صحن، چهار ایوان، یک گنبد فیروزه‌ای، دو گلدسته و هفت شبستان به سبک مساجد چهار ایوانی و با پلانی تقریبا مربعی شکل ساخته شده­ است. در اطراف ایوان­ ها و در میان آ­ن­ها هفت شبستان وسیع با شش در ورودی و خروجی تعبیه شده است. قرینه‌ای ساخته شدن ایوان‌های مجلل و مرتفع، از ویژگی­های خاص معماری صحن مسجد گوهرشاد مشهد است. در دو طرف ایوان مقصوره نیز مناره­ های مسجد به سبک معماری ایرانی و شیوه مقرنس­ کاری عصر تیموری قرار دارند.

• کاشی‌کاری‌ها

مسجد گوهرشاد مشهد از نظر کاشی‌کاری در جایگاه ممتازی قرار دارد. سراسر مسجد با کاشی کاری های منقش به آیات قرآن و احادیث مختلف، به خط زیبای ثلث تزئین شده است.

• ایوان جنوبی یا مقصوره

این ایوان که با مساحت تقریبی 500 مترمربع­، 37 متر طول و ۵/۲۵ متر ارتفاع بزرگترین ایوان مسجد گوهرشاد می­باشد در قسمت جنوبی صحن و رو به قبله قرار گرفته و به نام ایوان مقصوره شناخته می­شود. ارتفاع مناره‌های این ایوان ۴۱ متر و محیط گنبد مسجد گوهرشاد که روی این ایوان نصب شده است از بیرون ۸۵/۶۱ متر می‌باشد. یک محراب زیبای مرمری به همراه منبر صاحب الزمان که از بخش‌های مهم مجموعه گوهرشاد به شمار می‌روند در این ایوان جای گرفته­ اند. همچنین کتیبه­ ای از هنرمند بنام خطاط- بایسنقر میرزا- در پیشانی همین ایوان نصب شده است.

• ایوان شمالی یا ساده

ایوان ساده شمالی، جلوه‌ های زیبای هنر اصیل اسلامی در قرن دهم را به نمایش می‌گذارد. این ایوان که در قرینه ایوان مقصوره و رو به قبله ساخته شده است؛ با کاشی‌های معرق، غیرمعرق، مرقم، غیرمرقم با رنگ‌های زیبا و همچنین کتیبه­ های خوشنویسی تاریخی تزئین گردیده است.

• ایوان شرقی یا ایوان اعتکاف

ایوان شرقی که در گذشته با نام ایوان حاجی حسن شناخته می­شد با کاشی‌ نوشته‌هایی به خط کوفی معلقی مزین شده است. در راهروی پلکانی این ایوان آسایشگاه نگهبانان، در طبقه بالایی آن دفتر نگهبانی صحن گوهرشاد و در سمت جنوبی آن شبستان گرم جای گرفته است. همچنین بخش اتاق اورژانس در قسمت جنوبی ایوان قرار دارد.

• ایوان غربی یا ایوان شیخ بهاء الدین

مسجد گوهرشاد توسط ایوان غربی، با دری بزرگ موسوم به درب سنگی به بست شیخ بهاءالدین عاملی متصل می­شود. پیشتر، از این ایوان که به بازار بزرگ قدیمی مرتبط بوده است با عنوان “ایوان آب” نام برده اند؛ چرا که کانال عبور آب به داخل مسجد در زیر این ایوان قرار داشته است. مانند دیگر ایوان‌های مسجد، این ایوان نیز به سوره‌هایی از قرآن مزین شده است.

• صحن

صحن مسجد گوهرشاد با مساحت 2873 مترمربع به عنوان یکی از کهن­ ترین بخش­ های آستان قدس رضوی محسوب می­شود.

دیوارهای داخلی صحن مسجد به ارتفاع 1.20 متر با سنگ‌های تیره اصفهان دور تا دور صحن با کاشی‌های معرق و غیرمعرق عالی و ممتاز مزین شده است و از مهم­ترین و زیباترین نمونه‌ آثار به جای مانده عصر تیموریان می‌باشند.

کف صحن با سنگ خلج شش گوشه سنگفرش شده و یک حوض هشت گوش و هندی شکل با چهار آبخوری سنگی همراه با آب‌نما و فواره‌ها، بخش­ های دیدنی صحن این مسجد با شکوه را شامل می­شوند.

• شاخص ظهر

در ضلع شمال شرقی حوض، یک ستون سنگی به ارتفاع بیش از ۲ متر جای گرفته است که زمان را نشان می دهد و مثلث شاخص نصف‌النهار و ظهر و شب بر آن نصب شده است.

• شبستان‌ها

شبستان‌ها، فضاهایی مسقف در مساجد هستند که دارای ستون‌های فراوان بوده و از طرف دیگر با صحن اصلی مسجد مرتبطند و عموماً کاربرد آن‌ها برای برگزاری نماز جماعت می­باشد. در گذشته شبستان­ ها به عنوان محل گرمی برای پناهگاه افراد در شب‌های زمستان به حساب می‌آمد. امروزه نیز به محل برگزاری جلسات قرآن، سخنرانی، تدریس علوم قرآنی و دینی، مراسم جشن، عزاداری، اعتکاف و همچنین خواندن دعاهایی نظیر دعای کمیل، دعای ندبه و دعای توسل می­باشد. شبستان‌های هفت‌گانه مسجد گوهرشاد در اطراف ایوان‌ها به صورت قرینه و سبک معماری سنتی مساجد ایران ساخته شده است.

شبستان گرم: بین ایوان شرقی و ضلع شمالی مسجد واقع شده و محل عبادت آقایان است. کاشی‌کاری‌های دیدنی با نقش­های اسلیمی و اسلامی از جلوه‌های برجسته این شبستان می­باشد.

شبستان سبزواری: این شبستان کوچک در جنوب ایوان شرقی قرار دارد.

شبستان تبریزی: این شبستان که در گذشته شبستان بزرگ شناخته می­شده در ضلع جنوبی مسجد قرار دارد.

شبستان نهاوندی: یک شبستان بزرگ در ضلع جنوبی مسجد می­باشد که به دلیل نماز جماعت شیخ علی اکبر نهاوندی، به این نام مشهور است. تزئینات کاشی­کاری و معرق این شبستان تماشاییست.

شبستان میلانی: این شبستان در ضلع غربی بین ایوان غربی و راهرو بست شیخ بهاءالدین واقع شده است.

شبستان نجف آبادی: در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به کفشداری ۱۳ و ۱۴ قرار دارد و قبلا به شبستان امام جمعه معروف بود.

شبستان علوی یا آفتاب: این شبستان در ضلع شمالی و بین راهروی قسمت شمالی و رواق دارالسیاده و مدرسه پریزاد قرار گرفته است.

• محراب

یک محراب زیبا در انتهای ایوان مقصوره جای گرفته و از سنگ مرمر یک پارچه ساخته شده است. کتیبه‌ای نیز در میان مقرنس­کاری‌ محراب وجود دارد و با کاشی‌های معرقِ مرقم به آیت‌الکرسی تا الی‌النور تزئین شده است.

• منبر صاحب‌ الزمان

این منبر بسیار زیبا و بزرگ، با ۷.۵ متر ارتفاع و ۱۴ پله، ساخته شده از جنس چوب گردو و گلابی، در ایوان مقصوره قرار دارد و امروزه به نام منبر صاحب الزمان شناخته می‌شود. در سال ۱۲۴۳ هجری قمری محمد نجار خراسانی به دستور فتحعلی شاه قاجار این منبر دیدنی را با هنرهایی همچون منبت‌کاری و قلم‌زنی‌ طراحی و ساخته است. این منبر بدون آهن و میخ فلزی در سال ۱۳۲۰شمسی مورد مرمت قرار گرفت.

منبر صاحب‌ الزمان که اکنون در حفاظی با میله‌های آهنی و شیشه‌های قطور محافظت می­شود از نظر ساختاری به منبرهای مسجد بیت المقدس و همچنین مسجد خلیل الرحمان در رواق حضرت ابراهیم(ع) کشور اردن شباهت دارد.

• گنبد و مناره ها

گنبد مسجد گوهرشاد با ارتفاع ۴۱ متر بر روی ایوان مقصوره قرار گرفته و سطح خارجی آن با آجر لعاب‌دار آبی رنگ و یک کتیبه با خط کوفی مزین شده است. این گنبد بر خلاف دیگر مساجد به صورت چهارگوش بر روی ایوانی مستطیل شکل جای گرفته و دو مناره به بلندای ۴۳ متر در دو طرف گنبد واقع شده­اند که با کتیبه­هایی تزئین شده­اند. گنبد امروزی با مصالح جدید در سال ۱۳۴۱ دوباره ساخته و تزیین شده است. زیر نیم گنبد با گچ سفید پوشانده شده نقاشی شده است، زیبایی این گنبد و مناره‌ها چشم هر بیننده­ای را خیره می­کند.

• موقوفات

از محل موقوفات، درآمدی شامل مسجد گوهرشاد مشهد می­شود که این مبلغ صرف تعمیرات و هزینه‌های مسجد نظیر: روشنایی، مرمت، تلاوت قرآن، روضه خوانی، فرش و… می‌شود. علاوه بر موقوفات گوهرشادبیگم، چندین قطعه زمین کشاورزی، باغی و اراضی و مستغلات شهری نیز توسط افراد نیکوکار وقف این مسجد شده است.

نحوه دسترسی

این مسجد زیبای تاریخی در حرم امام رضا (ع) قرار دارد و از هر نقطه شهر مشهد می توان با انواع وسایل نقلیه عمومی به آن رسید.

 بهترین فصل بازدید

بهترین زمان بازدید از مسجد گوهر شاد فصول بهار و پاییز است، چرا که در این ایام هم از نظر جمعیت مسجد خلوت­ تر بوده و هم آب و هوای مشهد معتدل می­باشد.

زمان بازدید از مسجد گوهرشاد

همه روزه و در ۲۴ ساعت شبانه روز

جاذبه های دیدنی نزدیک به مسجد گوهرشاد

آرامگاه نادرشاه افشار: ۳.۸ کیلومتر

باغ گیاه شناسی مشهد: ۵.۳ کیلومتر

پارک کوهسنگی: ۷.۳ کیلومتر

باغ ملک آباد: ۱۳ کیلومتر

موزه آستان قدس رضوی که بیشتر به عنوان موزه تاریخ مشهد شناخته می­شد یکی از بزرگترین مجموعه‌های موزه‌ای ایران با بیش از یک میلیون بازدید کننده در سال می­باشد و آثار تاریخی، هنری، تزئینی، معماری، صنایع دستی ساخته شده یا موقوفه­ ی نزدیک به ده قرن را در خود جای داده است. در ابتدا از سال 1315 خورشیدی این آثار در اتاق­های بالایی صحن آزادی در بخش خزانه و محل نگهداری اشیا قرار داشت. سپس در سال 1324 خورشیدی یک موزه با نقشه معمار معروف، آندره گدار و توسط مهندسین کنتراتیف و بیوک قهرمانی، در چهار طبقه شامل یک طبقه زیرزمین، همکف و دو طبقه در بالای آن جهت نگهداری آثار ساخته شد. موزه دو تالار در یک طبقه با مساحت تقریبی ۱۳۰۰ متر مربع را شامل می­شد و دکوراسیون آن توسط شرکت فرانسوی ژانسن طراحی و اجرا شد.

آثار نفیسی همچون: فرش­ ها، ظروف، اسلحه­ ها، اشیائی از حرم و اجزایی از معماری حرم نظیر وسایل روشنایی، محراب‌ها و درب های حرم در این موزه قرار گرفته است. همراه با افزایش بسیار زیاد آثار اهدایی، وقفی و خریداری شده توسط موزه آستان قدس رضوی، این موزه امروزه در چهار ساختمان مجزا، آثاری نفیس را در خود جای داده است.ساختمان مرکزی به تنهایی یک موزه و ده گنجینه را در خود جای داده است.

موزه‌ آستان قدس رضوی در صحن کوثر حرم امام رضا واقع در شهر مشهد قرار گرفته و امکان بازدید از آن برای عموم آزاد است. این موزه شامل بخش­های مختلفی است در ادامه به آن پرداخته می­شود.

فعالیت‌های موزه آستان قدس رضوی

نگهداری از نسخ و آثار خطی نفیس جمع ­آوری شده، وقفی و اهدایی از گذشته تا به امروز بخشی از امور آستان قدس رضوی است. این نهاد 4 موزه و 23 کتابخانه را در ۱۷ شهر ایران تحت اختیار خود دارد. کتابخانه راجه در محمودآباد هندوستان و موزه‌هایی نظیر: موزه ملی ملک در تهران، موزه وزیری در یزد، موزه آیت‌الله مدرس در کاشمر و موزه رفسنجان نیز تحت نظارت آستان قدس رضوی قرار دارند.

معرفی و مرمت آثار، تعمیر کتب خطی و فرش‌ها، حفاظت از آثار وقفی و اهدایی، کارگاه‌های مرمت همراه با آزمایشگاه­های مجهز، بخش‌های کارشناسی و پژوهشی، تهیه پرونده‌های علمی و اطلاعات فنی برای آثار و انتشار کتابهای علمی و تخصصی از دیگر اهداف موزه آستان قدس رضوی می­باشد.

 

ساختمان مرکزی موزه آستان قدس رضوی

گنجینه حرم رضوی

نخستین قسمت  که در طبقه همکف قرار دارد گنجینه حرم رضوی است. آثار تاریخی نصب بوده یا وقف شده حرم مطهر مربوط به ده قرن گذشته در این گنجینه قرار دارند. از جمله  آن­ها می­توان به ضریح فولادی جوهردار از دوران صفویه، ضریح طلا و نقره از دوران پهلوی، کتیبه‌های طلای مشبک موقوفه شاه طهماسب صفوی، کتیبه‌های طلای قلمزنی موقوفه شاه عباس صفوی، کتیبه‌های سنگی از قرن­های ششم تا نهم هجری، محراب‌های به جای مانده از قرن هفتم هجری، سنگاب تاریخی خوارزمشاهی حرم باقی­مانده از اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری، درهای چوبی منبت و معرق­کاری شده به جای مانده از دوران مغولان تا پهلوی، وسایل روشنایی حرم مطهر از دوران سلجوقیان تا به امروز، قفل‌ها، پنجره‌های فولادی، نقره­ای و برنجی، آیینه‌ها و وسایل تطهیر حرم مطهر اشاره کرد.

گنجینه­ های تمبر و اسکناس

گنجینه تمبر و اسکناس موزه‌ آستان قدس رضوی کاملترین و منحصر به فردترین مجموعه تمبر و اسکناس کشور به حساب می­اید که از لحاظ تعداد و ارزش بسیار منحصر به فردند. این گنجینه سال ۱۳۶۹ خورشیدی در طبقه زیرزمین موزه آستان قدس رضوی گشایش یافت و نزدیک به ۳۰۰۰ قطعه تمبر و اقلام پستی نظیر نامه‌ها، تمبر­ها و مهر روز روی پاکت‌ها، کارت پستال‌ها، اقلام پستی داخلی و 240 کشور خارجی و قریب به ۵۰۰ برگ اسکناس‌های ایرانی و نزدیک به 80 کشور خارجی را در خود جای داده است. آثار ایرانی این گنجینه همچون تمبرها و اسکناس‌ها، نخستین تلفن­ها و تلگراف­ها و تاریخچه پستی ایران، از دوران قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی تشکیل شده است. اسکناس‌های بانک شاهنشاهی ایران، بانک ملّی ایران در دوران پهلوی اول و سری کامل اسکناس­های آلمانی سورشارژ شده، بخش اصلی اسکناس­های این گنجینه نفیس را تشکیل می­دهند. تعداد بسیاری از تمبرها و اقلام پستی اهدایی توسط کلکسیونرهای داخلی و خارجی و همچنین مدال‌های نمایشگاه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در زمینه تمبر و تاریخچه پست نیز دیگر آثار نفیس این مجموعه را شامل می­شوند. نخستین تمبر پستی دنیا معروف به پنی سیاه در این مجموعه قرار دارد.

گنجینه سکه موزه‌ آستان قدس رضوی

گنجینه سکه در طبقه زیرزمین واقع شده است. این گنجینه که شامل 4 بخش است؛ در سال 1388 خورشیدی افتتاح شد. گنجینه سکه، مجموعه­ ای شامل 27 هزار عدد از انواع مسکوکات تاریخی و باستانی ایرانی و خارجی، همچون حلقه‌های مبادلاتی باستانی با قدمتی چهار هزار ساله را شامل می شود. سکه‌های باستانی و تاریخی طلا، نقره و مس به جای مانده از دوران مختلف تاریخی(دوران لیدیه، هخامنشی، مقدونی، سلوکی، اشکانی،  ساسانی، اموی، عباسی، سامانی، صفاری، طاهری، آل زیار و آل بویه، غزنوی، سلجوقی، خوارزمشاهی، ایلخانانی، صفوی، افشاری، زندیه، قاجاریه، پهلوی و دوران جمهوری اسلامی) نیز در این موزه نمایش داده شده اند. بیشتر سکه ­های مجموعه این موزه، چکشی هستند. سکه هایی از ایران و نزدیک به 50 کشور مختلف جهان نیز در این موزه دیده می شود که همگی به صورت ماشینی ضرب شده اند. این گنجینه یکی از غنی‌ترین موزه‌های سکه ایران و خاورمیانه محسوب می­شود. در این بخش می توان جواهرات زینت یافته با سکه های طلا و لباس های سنتی و سکه دوزی شده لاهیجان را نیز تماشا کرد.

گنجینه هنرهای تجسمی موزه‌ آستان قدس رضوی

در سال 1378 خورشیدی، گنجینه هنرهای تجسمی با مساحت 450 متر مربع در طبقه اول ساختمان مرکزی موزه آستان قدس رضوی  افتتاح شد. آثار نفیسی از نقاشان داخلی و خارجی در سبک­های مختلف نظیر ناتورالیسم، آبستره، آگوستا رئالیسم، مدرن و … در گنجینه هنرهای تجسمی به نمایش گذاشته شده است. آثاری همچون تابلوهای استاد کمال الملک (نقاش مشهور دوران قاجار) به نام­های اشرف البلاد (بهشهر)، پل رودخانه تجن، منظره روستای پول کجور، رودخانه و روستای شیلات فرح­ آباد، معراج (از دوران زندیه)، اولین پیام، عصر عاشورا، ضامن آهو و چهارده معصوم، راز آفرینش، ونیز اثر ویلیام جیمز، پرتره پیرمرد و تفرجگاه از قرن 17 میلادی را می توان در این بخش تماشا کرد.

گنجینه صدف و حلزون‌های دریایی

بخش آبزیان با مساحت 457 متر مربع، در سال 1378 خورشیدی و در طبقه اول ساختمان مرکزی موزه آستان قدس رضوی با اهدای کلکسیون­های نرم­تنان (صدف‌ها و حلزون‌ها) و موجودات دریایی تاکسیدرمی شده از محمد سعید فؤاد وهبه افتتاح شد. این آثار نفیس از سواحل آسیا و اروپا و آمریکا جمع‌آوری و خریداری گردیده و بعدها صدف­ها، حلزون‌ها و جانوران دریایی سواحل ایران نیز به مجموعه اضافه شدند. نهایتا، شمار آثار خاص و دیدنی این مجموعه به 508 قطعه رسید.

از جمله دیگر موجودات دریایی این موزه می­توان به ماهی مومیایی شده یا همان شیطان دریا، ماهی فوگل، کوسه ماهی، سفره ماهی، مارماهی، اسب دریایی، لابستر، بچه تمساح، لاکپشت، مرجان، اسفنج و انواع توتیا اشاره کرد.

گنجینه­ های نجوم و ساعت

بخش نجوم و ساعت موزه آستان قدس، در طبقه دوم ساختمان مرکزی این موزه و در سال ۱۳۷۸ خورشیدی افتتاح شد. بیشتر آثار این گنجینه، توسط سید جلال‌الدین تهرانی اهدا گردیده است. این مجموعه شامل آثار نجومی نفیسی نظیر اسطرلاب­های تخت، کروی، حلقوی، کره های جغرافیایی و آسمانی، تلسکوپ­ های انعکاسی و شکستی، ساعت‌های آفتابی، وزنه ه­ای دیواری و رومیزی، ابزارهای اندازه‌گیری همچون سکستانت، اکتانت و کادران، گونیا، پرگار و انواع خط­ کش­ ها، مدل­های حرکت زمین، قطب ­نماها، قبله­ نماها، تئودلیت (سمت‌یاب)، اپرا، دوربین تک چشم جواهرنشان، دستگاه مورس و زلزله‌نگار به جای مانده از دوران صفویه تا به امروز می­باشد.

گنجینه سلاح‌های سرد و گرم

این بخش موزه واقع در طبقه دوم ساختمان مرکزی، مجموعه شاخص سیر تکاملی جنگ­ها و سلاح ­های سرد و گرم از دوران صفویه تا به امروز را در خود جای داده است. آثار بی­نظیری همچون زره فولادی مشبک، سپر­های ساخته شده از پوست کرگدن و گاومیش، شمشیرهای فولاد، کاردها و خنجر­ها، تبرزین‌های منقوش و طلاکاری، کمان‌های نقش­دار روغنی، کلاه­خودهای فولاد زرنگار، نیزه ­های چوبی منقوش، تفنگ‌ها و تپانچه‌های سرپر با لوله‌های زرکوب، باروت‌دان‌های ساخته شده از عاج، چرم یا فلز و یک لباس پارچه‌ای مربوط به دوران زندیه به زیبایی این مجموعه افزوده­ اند.

گنجینه ظروف

این بخش موزه در سال ۱۳۷۸ خورشیدی، در طبقه دوم ساختمان مرکزی موزه آستان قدس افتتاح شد. این مجموعه شامل ظروف سفالی تاریخی از 3200 سال گذشته تا دوران اسلامی، غزنویان، سلجوقیان، صفویه و قاجاریه می باشد. در گنجینه ظروف علاوه بر ظروف سفالی و فلزی، ظروفی وقفی،کشف شده و یا اهدایی مانند: سلادن، بلور، بارفتن، سماور زغالی مرصع، چینی‌های آبی و سفید، پنج رنگ و هفت رنگ نیز وجود دارد.

گنجینه مدال

شخصیت‌های معروف و شناخته شده علمی و ورزشی به دلیل ارادت به امام هشتم شیعیان، مدال‌ها، نشان‌ها و یادبودهای خود را به این موزه اهدا کردند. اولین بار، اهدای مدال به حرم امام رضا توسط پهلوان غلامرضا تختی-قهرمان کشتی جهان- انجام شد و در طبقه همکف ساختمان مرکزی موزه آستان قدس رضوی در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفت. با افزوده شدن مدال­های اهدایی سایر ورزشکاران و نخبگان، در سال 1392 خورشیدی این قسمت از مجموعه گنجینه­ ها در طبقه دوم موزه آستان قدس مستقل شد. افراد دیگری نظیر رضا صادقی (برنده مدال­های المپیادهای ریاضی و كامپیوتر كانادا در سال ۱۹۹۵)، امرالله احمدی، امید نوروزی، مجید خدایی، امیر توکلیان، علیرضا نصرآزادانی (قهرمان بین ­المللی تکواندو)، سید محمود میران، جبار فعلی قهرمان بوكس و دیگر قهرمانان ورزشی و برندگان مسابقات علمی داخل و خارج از کشور مدال­ها و نشان­ های افتخار خود را به این مجموعه افزوده اند. توپ طلای بهترین بازیکن سال 1996 میلادی و جام قهرمانی بیستمین دوره مسابقات قهرمانی تکواندوی جهان در سال 2011 نیز از جمله آثار قابل بازدید این گنجینه هستند.

حمام مهدی قلی بیگ یا موزه مردم‌شناسی

حمام تاریخی مهدی قلی بیگ که با نام­های حمام شاهی و حمام رضوی نیز شناخته می­شود، یک حمام به جای مانده از دوران صفویان است. این حمام در سال ۱۰۲۷ قمری توسط مهدی قلی بیگ جانی قربان-میر آخور شاه عباس صفوی- وقف آستان قدس رضوی شد. حمام شاهی تا سال 1368 خورشیدی جهت استحمام زائران و مردمان مجاور حرم استفاده می­شد. ساختمان حمام مدتی متروکه بود تا اینکه در سال 1376 خورشیدی به فهرست بناهای تاریخی میراث فرهنگی کشور افزوده شد. حمام مهدی قلی بیگ در سال ۱۳۸۵ خورشیدی به عنوان موزه مردم‌شناسی آستان قدس رضوی، در بخش غربی حرم امام رضا و سردر غربی باب الهادی افتتاح شد. این حمام با مساحت ۱۸۷۵ متر مربع به عنوان یکی از بزرگ‌ترین حمام‌های ایران شناخته می­شود.

سربینه، خزینه، میان‌در، تون یا آتش خانه، گرم‌خانه و استخر آب سرد قسمت­های مختلف این حمام تاریخی هستند که سربینه نقاشی شده و کاشی­کاری شده آن با هشت ستون سنگی دیدنی­ ترین قسمت حمام است. نقاشی­های این سربینه که 13 لایه هستند، نقاشی­هایی از دوران صفویه تا قاجاریه را در برمی­گیرند. لایه آخر که امروز قابل بازدید است، داستان‌ها و افسانه‌های قدیمی ایران نظیر شاهنامه، زندگی اجتماعی مردم و ماه‌های سریانی را به تصویر کشیده­ اند. در گذشته نور حمام توسط نورگیرهایی در سقف آن تامین می­ شده است. یک شاه‌نشین ویژه طبقه درباری و سه غرفه جهت قراردادن و پوشیدن لباس مردم عادی، از دیگر بخش­های این حمام زیبا هستند. آثاری همچون لباس­های سنتی اقوام ایرانی، لوازم و وسایل استحمام و آرایش، لوازم روشنایی مانند شمعدانی‌ها، اشیای لاکی، خاتم‌کاری، ظرف های فلزی و جلوه­ هایی از مشاغل قدیمی و نقاشی‌های رنگ روغن به سبک قهوه‌خانه‌ای در این حمام جهت بازدید زائران و گردشگران قرار داده شده ­اند.

موزه فرش آستان قدس رضوی

گنجینه فرش تا سال 1377 خورشیدی در بخش مرکزی موزه آستان قدس قرار داشت. در فاصله سال­های ۱۳۸۲ تا ۱۳۸۹ خورشیدی مجموعه نفیسی از فرش‌های آستان قدس رضوی در یک ساختمان جدید سه طبقه واقع در حرم امام رضا قرار داده شد و سپس در سال ۱۳۹۰ خورشیدی این ساختمان به عنوان موزه فرش آستان قدس رضوی و بزرگ‌ترین موزه تخصصی فرش ایران افتتاح گردید.

فرش‌های بافته شده در مناطق مرکزی، شمالی، غربی و شرقی ایران و همچنین قالیچه‌های بافت ایلات و عشایر و فرش‌های پرده‌ای مورد استفاده حرم از آثار دیدنی این موزه هستند. این موزه ۵۷ تخته قالی و قالیچه ارزشمند را از گذشته­ های دور تا به امروز در خود جای داده است. بعضی از فرش­های این موزه به صورت وقفی، نذری و اهدایی در اختیار آستان قدس رضوی قرار گرفته ­اند و برخی از آن­ها کتیبه­ دار هستند. فرش­های بافته شده از کرک و ابریشم که عمده آن­ها از دوران صفویه به عنوان فرش­های ایران و هند شناخته می­شوند نفیس­ترین آثار این موزه هستند. فرش معروف هفت شهر عشق، فرش باغ مرجان­ها، تابلو فرش کاخ چهل­ستون، تابلو فرش عصر عاشورا، فرش مسجدالنبی و فرش پرده­ای دو رو به همراه مجموعه گرانبهای منسوجات موزه همچون صندوق­ پوش‌ها و ضریح­ پوش‌های تاریخی و هنری دیگر آثار دیدنی موزه فرش آستان قدس رضوی هستند.

گنجینه قرآن و نفایس

بخش قرآن و نفایس موزه آستان قدس رضوی با ساختمانی مجزا از موزه مرکزی آستان قدس، در سال ۱۳۶۴ خورشیدی با مساحت هزار متر مربع به عنوان اولین موزه قرآن جهان در حرم امام رضا و بخش شرقی روضه منوره افتتاح شد. این موزه نزدیک به هفده هزار نسخه­ گوناگون قرآن و جزوه­ های قرآنی گرانبها از جمله قرآن­ های خطی قدیمی متعلق به قرن­های 3 تا 13 هجری قمری، مرقعات دوران صفویه تا به امروز، جلدهای لاکی و روغنی، نقاشی‌های گل و مرغ، تذهیب و خوشنویسی را در خود جای داده است.

قرآن­ های با خط کوفی و نوشته شده بر روی پوست به دستخط منسوب به امام علی، امام حسن مجتبی، امام حسین، امام سجاد، امام رضا، قرآن ترجمه شده همراه با تفسیر به زبان ترکی جغتایی، قرآن وقفی ابن کثیر، قرآن روی چوب، برگی از قرآن به خط بایسنغر میرزا (دوران تیموری)، قرآن با خط اختراعی بابری (دوران بابرشاه، سلاطین مغول در هندوستان) و به خط­های میرعبدالقادر حسینی، میرزا احمد نیریزی و یاقوت مستعصمی در این مجموعه نگهداری می­شوند. از طرف دیگر آثار ارزشمند و نسخ خطی قدیمی نظیر دیوان حافظ نیز در این موزه قابل بازدید است.

تالار مرقعات و ابزار کتابت موزه‌ آستان قدس رضوی

همراه با گسترش یافتن تالار قرآن‌های خطی، تالار موزه مرقعات و ابزار کتابت آستان قدس رضوی در سال ۱۳۹۰ خورشیدی افتتاح شد. در این تالار، ابزارهای کتابت همچون مرکب­ دان­ها، دوات‌های برنجی، استیل، فولادی و سفالی، چاقوی قلم‌تراش، قط‌زن، قیچی فولادی، قاشق تحریر، جلدها و قلمدان‌های لاکی روغن، فولاد طلاکوب، برنجی کنده­کاری شده، چوبی منبت­کاری و خاتم­کاری شده و مرقعات خوشنویس­ های مشهوری نظیر علی کاتب، میرعلی هروی، میرعماد الحسنی، میرزا غلامرضا اصفهانی، محمد کاظم، سید علی گلستانه و سید حسن میرخانی از قرن 9 هجری قمری تا به نمایش گذاشته شده است.

گنجینه آثار اهدایی سیدعلی خامنه‌ای

در طبقه همکف موزه قرآن و نفایس گنجینه آثار اهدایی مردم، هنرمندان و رهبران دیگر کشورها به سیدعلی خامنه­ ای رهبر جمهوری اسلامی ایران قرار دارد. این گنجینه که نزدیک به دو هزار اثر شاخص همچون خط و تذهیب، تابلوهای نقاشی، فرش و مدال‌های اهدایی به رهبر انقلاب را طی سالیان اخیر در خود جای داده است؛ در سال 1373 خورشیدی افتتاح شد. قریب به هفت هزار نسخه خطی توسط ایشان به آستان قدس رضوی اهدا شده است. ماکت کعبه معظمه و مدینه منوره از جنس طلا و نقره، ماکت قدس که از صدف ساخته شده، بقایای پرچم مبارزات عشایر خوزستان علیه استعمار انگلیس، تابلو بزرگ معرق عصر عاشورا، تابلوهای نقاشی اهدا شده توسط سران کشورهای آسیای میانه، آثار منبت و معرق روی چوب و صدف، در کنار تابلوفرش‌های تصویری و کلکسیون عصاها آثار اصلی این گنجینه می­باشند.

گنجینه آثار اهدایی استاد فرشچیان به موزه‌ آستان قدس رضوی

در این تالار پانزده تابلوی نفیس اهدایی از آثار استاد محمود فرشچیان، نقاشی شناخته شده ایرانی، طی سال ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۳خورشیدی قرار داده شده است. این آثار تا سال 1388خورشیدی در گنجینه هنرهای تجسمی ساختمان مرکزی موزه آستان قدس رضوی قرار داشت. سپس از سال 1389 در ساختمان موزه قرآن در معرض دید عموم قرار گرفت.

این تابلوها عبارتند از: پنجمین روز آفرینش (۱۳۵۲)، عصر عاشورا (۱۳۵۵)، یتیم نوازی (۱۳۵۶)، یارب (۱۳۷۳)، نیایش (۱۳۷۶)، اولین پیام (۱۳۷۹)، توسل (۱۳۷۹)، هدیه عشق (۱۳۸۱)، رمی جمره (۱۳۸۵)، کوثر (۱۳۸۶)، ضامن آهو۲ (۱۳۸۸)، پرچمدار حق (۱۳۸۹)، ستایش پروردگار (۱۳۹۰) و معراج (۱۳۹۱). همچنین استاد فرشچیان در سال ۱۳۶۹، تابلو مینیاتور اجدادی خود را با نام خمسه آل طیبه به این موزه اهدا کردند.

زمان بازدید از موزه آستان قدس رضوی

این موزه همه روزه به غیر از روزهای تعطیل، از ساعت ۸ صبح تا ۱۸ بعد از ظهر قابل بازدید است. همچنین در تابستان­ها و ایام نوروز ساعت بازدید تا 20:45 شب ادامه دارد.

 

• سایر مکان های دیدنی مشهد

مشهد به علت وجود حرم امام رضا، رتبه اول جذب گردشگر در ایران را به خود اختصاص داده است و گردشگران در قالب سفرهای زیارتی، تفریحی به این شهر سفر می کنند. در برخی از ایام سال نظیر ایام نوروز، وفات امام رضا، و همچنین ایام مراسم عزاداری امام حسین شلوغ‌ترین روزهای این زیارتگاه رقم […]

 زیارتگاه چک چک یزد ؛ نیایشگاه زرتشتیان

چک چک که به آن چک چکو یا پیر سبز نیز می گویند، یکی از مهمترین زیارتگاههای زرتشتیان است. زیارتگاه چک چک یزد در شهرستان اردکان استان یزد و در دامنه کوه چک چک از کوههای انجیر واقع شده است. فاصله زیارتگاه چک چک از شهر یزد در حدود 100 کیلومتر و فاصله آن از شهر اردکان در حدود 50 کیلومتر می باشد.

آنچه که چک چک را از سایر زیارتگاه های زرتشتی متمایز می سازد، موقعیت قرار گیری آن در دل کوه و روایت ها و داستان هایی است که درباره ی این مکان مقدس، سینه به سینه در میان زرتشتیان نقل شده است. این امر باعث شده است که زیارتگاه چک چک یزد به عنوان یک مکان طبیعی و تاریخی در میان پیروان دین زرتشت از جایگاه ویژه ای برخوردار باشد و به یکی از جاذبه های گردشگری محبوب در استان یزد تبدیل گردد.

روایت های پیرامون چک چک

درخصوص نحوه ی پیدایش زیارتگاه چک چک داستان ها و روایت های مختلفی ذکر شده است؛ روایت هایی که ریشه هایی از واقعیت و افسانه را می توان در آنها یافت و ما را با باورها و عقاید مردمان گذشته آشنا می سازند. فارغ از مستند بودن یا نبودن این روایت ها، آنچه که مهم است اهمیت و جایگاه این نیایشگاه در میان پیروان دین زرتشت است. در ادامه مهمترین این حکایت ها را برای شما بازگو می کنیم.

• روایت نخست: چک چک پناهگاه شاهدخت ساسانی

در روایات آمده است که پس از هجوم اعراب به ایران، یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی، به همراه خانواده اش به سمت مرکز ایران فرار می کند. یزدگرد از آنها جدا می شود و به سمت شهر “مرو” (واقع در ترکمنستان امروزی) می رود و در آنجا به دست آسیابانی کشته می شود. خانواده ی یزدگرد پس از شنیدن خبر مرگ وی تصمیم می گیرند که هرکدام به سمتی فرار کنند تا شانس دستگیری خود را کاهش دهند. در این میان نیک بانو، یکی از دختران یزدگرد، در حین فرار به سپاهیان اعراب برخورد می کند و به سمت کوه می گریزد. نیک بانو که خود را در محاصره ی سربازان عرب می دید با ناامیدی و درماندگی از کوه می خواهد که به او پناه دهد. ناگهان شکافی در دل کوه ایجاد می شود و نیک بانو به شکاف کوه پناه می برد و دشمنان پس از دیدن این اتفاق، از آن محل دور می شوند. در ادامه ی روایت آمده است که چندی بعد نیک بانو در خوابِ چوپانی از اهالی آن منطقه ظاهر می شود و از چوپان می خواهد که برای وی زیارتگاهی در کوه ایجاد کند. چوپان نیز خواب خود را نزد بزرگان دین زرتشت تعریف می کند و بدین ترتیب نیایشگاهی در دل کوه برای نیک بانو پدید می آید.

• روایت دوم: معبدی برای آناهیتا، ایزدبانوی آب ها

آناهیتا (ناهید) یکی از ایزدبانوان زرتشتی است که هدایت و نگهبانی تمام آب‌های جهان را بر عهده دارد. به باور برخی از افراد، وجود آب و سرسبزی در میان کوهی در دل کویر، به برکت آناهیتا است و از این رو زیارتگاه چک چک را به آناهیتا نسبت می دهند. همچنین به دلیل چكیدن قطره‌های آب از دیواره ها و سقف این محل،  آن را چک چک می نامند.

• روایت سوم: نیایشگاهی برای پیروان میترائیسم (پیر سبز)

میترا یکی از خدایان کهن و باستانی است که در عهد پیش از زرتشت دارای مقام و اهمیت بسیار بوده است. نماد میترا خورشید است و مهرپرستی (میترائیسم) آیینی بود که بر پایه ی پرستش میترا شکل گرفت. این زیارتگاه به سوی شرق احداث شده بود تا پیروان میترائیسم بتوانند در زمان سپیده دمِ بامدادی، آیین نیایش نور خورشید را انجام دهند. از طرف دیگر هفت درجه در آیین مهرپرستی وجود داشت که پیروان آن به دشواری این هفت گام را تا رستگاری می‌پیمودند. آخرین مرحله “پدر یا پیر” نام داشت و واژه ی سبز نیز به وجود درختان كهنسال چنار در این محل اشاره دارد. از این رو برخی از افراد، نام “پیر سبز” را منسوب به مرحله ی هفتم مهرپرستی و درختان این زیارتگاه می دانند.

این سه روایت مهمترین داستان هایی است که پیرامون چک چک نقل شده است. همانطور که پیشتر گفته شد فارغ از مستند بودن یا نبودن این روایت ها، آنچه که مهم است اهمیت و جایگاه این نیایشگاه در میان پیروان دین زرتشت است.

چک چک، میعادگاه زرتشتیان جهان

زیارتگاه های متعددی در استان یزد به زرتشتیان اختصاص دارند و همه ی این زیارتگاه ها برای آنها حائز اهمیت است. اما زیارتگاه چک چک به دلیل قرار گرفتن در دل کوه و روایت ها و حکایت های پیرامون آن از معروفیتِ بیشتری برخوردار است. این زیارتگاه پذیرای گردشگران از هر دین و ملیتی است و از این رو به مکانی ارزشمند برای نزدیکی مذاهب و فرهنگ ها تبدیل شده است.

 زیارتگاه چک چک هر سال از 24 تا 28 خردادماه میزبان زرتشتیانی از سراسر دنیا است که به منظور نیایش و دعا به این مکان مقدس می آیند و بدین ترتیب یکی از بزرگترین گردهمایی های زرتشتیان را در دنیا رقم می زنند. زرتشتیان در این پنج روز به اوستا خوانی، گَهَنبار خوانی، سدره پوشی، پخش نذورات، خواندن سرودهای های مذهبی و نیایش اهورامزدا می پردازند و یاد نیاکان خود را زنده نگه می دارند. حتی گاهی مراسم ازدواج و نامزدی نیز در زیارتگاه چک چک برگزار می شود.

قداست این مراسم برای زرتشتیان به اندازه ای است که برخی از افراد گردهمایی زرتشتیان در پیر سبز را همانند گردهمایی مسلمانان در موسم حج می دانند.

جشن مهرگان یکی دیگر از مراسم هایی است که هر سال در روزهای آغازین فصل پاییز در زیارتگاه چک چک برگزار می شود و زرتشتی ها چند روز به جشن و پایکوبی می پردازند.

معماری زیارتگاه چک چک

برای رسیدن به زیارتگاه چک چک باید از 360 پله بالا رفت. زیارتگاه چک چک مجموعه ای از چندین ساختمان است که به صورت پلکانی در شیب کوه بنا شده اند، به نحوی که بام هر طبقه حیاط طبقه ی بالایی خود را تشکیل می دهد و معماری آن، روستای ماسوله (در استان گیلان) را در ذهن تداعی می کند، اما در ابعادی بسیار کوچکتر. آتشکده مهمترین بخش این زیارتگاه است که در بالاترین قسمت در دل کوه جای دارد و همچون دهانه ی یک غار به نظر می رسد.

 در نگاه نخست آنچه که در فضای آتشکده خودنمایی می کند، دیواره های سنگی طبیعی و ناهموار، کفی از جنس مرمر و یک چلچراغ در وسط سقف است. از بخشی از سقف، قطره‌های آب بر زمین می‌ریزد و بخشی از این آب که به صورت چکه چکه بر روی زمین می ریزد، به‌عنوان تبرک جمع آوری می شود. تصاویری از بزرگان دین زرتشت، یک آتشدان و ظروفی برای سوزاندن عود از دیگر اشیای موجود در این آتشکده هستند.

یکی دیگر از شگفتی های زیارتگاه چک چک، درخت چنار کهنسالی به قدمت حدود 350 سال است که دیواره ی سنگی غار را شکافته است و نزد زرتشتیان از قداست ویژه ای برخوردار است. این درخت چنار کهنسال با شماره ۲۶۹ ‎در فهرست میراث طبیعی ملی کشورمان به ثبت رسیده است.

در مجموعه زیارتگاه چک چک اتاق هایی برای اسکان و استراحت زائران فراهم شده است که به آنها “خیله” می گویند. درون یکی از این اتاق ها چاهی به عمق بیش از 50 متر قرار دارد که به باور زرتشتیان با بستن نخ به طناب این چاه، حاجتشان برآورده می شود.

نکاتی در خصوص بازدید از زیارتگاه چک چک

• هنگام ورود، کفش‌های خود را درآوردید.
• هنگام ورود کلاهی سفید به آقایان و روسری سفید به خانم ها می دهند تا سر خود را با آن بپوشانند.
• دمپایی سفیدی به شما می‌دهند تا پاهایتان خیس نشود.
• در زمان مراسم عمومی زرتشتیان (۲۴ تا ۲8 خردادماه) و روز سیزده بدر ورود غیر زرتشتیان به چک چک ممنوع است.
• اتاق‌های این زیارتگاه فقط به استراحت و اسکان زائران زرتشتی اختصاص دارد.
• توجه داشته باشید که فروشگاه یا رستورانی در مجموعه ی چک چک وجود ندارد.

 آدرس: استان یزد، 46 کیلومتری شرق اردکان

هزینه ورودی: ایرانی ها 3000 تومان، گردشگران خارجی 20000 تومان