رستم و زال در قلعه شاه‌دژ چه می کردند؟

در پنج کیلومتری شرق نهبندان قلعه‌ای قرار دارد که به نام قلعه شاه‌دژ معروف است. در مورد علت انتخاب نام شاه‌دژ بر روی قلعه نظرات مختلفی ارائه شده است. به گفته اهالی نهبندان، نام این قلعه شاه دزد است و صاحب آن را فردی به نام شاه دزد می‌دانند که با زال پدر رستم معاصر بوده است و حتی زال را خراج‌گذار خود کرده بود. در جنگی که بین شاه دزد و رستم شکل می گیرد، رستم در جنگ بر او غلبه می‌کند و قلعه را از او می‌گیرد. نهادن نام شاه‌دژ بر قلعه، در دوره اسماعیلیه صورت گرفته است. تا از این طریق آن را یک قلعه اسماعیلی و یکی از مراکز آن معرفی کنند.

مصالح بکار رفته در آن شامل سنگ و آجر است که در بعضی قسمت‌ها بدون ملات برروی یکدیگر قرار گرفته‌اند. قلعه دارای چندین حصار و برج است و در داخل آن فضاهایی نظیر اتاق های سربازان، انبارهای آذوقه، آب انبارهاو.. قرار دارد. شالوده این بنا مربوط به دوره ساسانی است که در قرون ۵ و ۶ هجری توسط اسماعیلیان خریداری و بازسازی شده است. بیشترین توسعه قلعه شاه‌دژ در دوره اسماعیلیه بوده است. اسماعیلیان در قرن پنجم قلعه را از شاه شجاع خریداری کردند و بر حسب نیاز به توسعه و استحکام‌بخشی آن اقدام کردند. در این دوره، جمعیتی بیشتر از سه هزار نفر در قلعه زندگی می‌کردند و قلعه برای آنها نوعی شهرک به حساب می‌آمد.

این قلعه در موقعیتی استراتژیک قرار گرفته و در محل عبور کاروان‌ها از چندین مسیر به این شهر واقع شده است. این قلعه از قلاع قرن ششم و هفتم و متعلق به اسماعیلیان است، اما با دیگر قلاع اسماعیلیه تفاوت محسوسی دارد. از دو نوع معماری بناهای اشرافی و بناهای عادی برخوردار است. اهمیت این قلعه از جهتی که می‌تواند الگویی بسیار مفید برای مطالعه معماری و روابط اجتماعی در یک زیستگاه جمعی و شهر گونه باشد بسیار بالاست.

قلعه شاهدژ به ابعاد ۲۵۰ در ۳۷۰  متر طول و عرض و حدود ۵۳ هزار و ۲۷۲ متر مربع مساحت به عنوان بزرگترین و وسیع‌ترین قلعه کوهستانی شرق ایران و یکی از بزرگترین قلعه‌های کوهستانی ایران یکی از منابع بالقوه اقتصادی در منطقه به شمار می‌رود. سقف بنای شاه‌نشین به صورت ضربی پوش و بقیه واحدهای مسکونی با چوب و خاشاک پوشیده شده‌اند.

در چهار گوشه قلعه شاه‌دژ، برج های بلندی قرار دارد که امروزه یکی از آنها در ضلع جنوب غرب، سالم مانده است. برج‌ها با معماری نیم‌دایره ساخته شده و بر حسب محل قرار گرفتن خود، ابعاد و اندازه‌های متفاوتی دارند. برج‌های قلعه دو عملکرد عمده دارند اول اینکه به عنوان پشت بند تکیه‌گاه‌هایی برای بارو به شمار می‌روند و بر استحکام بارو می‌افزایند و دوم این‌که عملکرد دیده‌بانی دارند.

آنچه بیشتر از هر چیز در این قلعه توجه را به خود جلب می‌کند در ورودی قلعه و قطعه سنگ بزرگی است که به شیوه‌ای ماهرانه تراشیده شده است. قلعه شاه‌دژ نهبندان یک در ورودی دارد. در کوه‌پایه قله کوهی که قلعه بر روی آن ساخته شده است اتاقک‌هایی برای نگهبانان قلعه تعبیه شده است و در هریک برای ۲ نفر جا وجود دارد که نگهبانان قلعه از آن مواظبت می‌کنند.

در ابتدای قلعه شاه‌دژ، کوچه‌ها و گذرگاه‌هایی به چشم می‌خورد که نوع ساختار آن‌ها موید این موضوع است که قلعه به عنوان پادگان استفاده می‌شده است.

قلعه شاه‌دژ در تاریخ ۲۷ دی ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۲۶۲ به عنوان یکی از آثار تاریخی ایران ثبت ملی شد. این قلعه در سال‌های اخیر مورد مرمت میراث فرهنگی خراسان جنوبی قرار گرفت تا تنش به عنوان بزرگترین قلعه تاریخی شرق کشور مورد گزند قرار نگیرد و بتواند روایتگر تاریخی از مردمان باشد.

منبع:ایسنا