یزد ، شهری به وسعت تاریخ، شهری به قدمت یک تمدن
«دارالعباده» یا «دارالعلم» دو لقبی است که در گذشته یزد به آن ها شناخته می شد، شهری در دل ایران و بنا نهاده شده در فلات ایران که همواره تاریخ غیر از یکتاپرستی مردم آن، چیز دیگری به یاد ندارد.
اما برای سفر به این شهر تاریخی و تاریخ ساز بهتر است پیش از هرچیزی با آب و هوای آن آشنا شویم. آب و هوایی گرم و خشک در تابستان و سرد و شکننده در زمستان، با پاییز و بهاری کوتاه و زمستان وو تابستانی بلند. به همین منظور وضعیت کشاورزی در این شهر خیلی مطلوب نیست، اما آنچه که به عنوان کشاورزی در این شهر صورت می پذیرد، کشاورزی دیم با محصولاتی همچون انار، پسته، بادام، غلات، آفتابگردان، انگور، پنبه، چغندر قند و کنجد است. اما هرآنچه این استان به لحاظ کشاورزی فقیر است، به لحاظ منابع معدنی غنی است و همین منابع غنی زمینی باعث شده تا از دیرباز مردمان این شهر ارتباط خیلی خوبی با زمین برقرار کنند و با بنیه ای قوی، مردمانی متفکر، صبور و مقاوم باشند.در زیر به تشریح برخی از اماکن تاریخی و باستانی این شهر کهن می پردازیم.
مسجد جامع یزد
ساخت این بنا که یک بنای مرتفع در دل کویر است، در سه دوره تاریخی و با گذشت حدود یک قرن صورت گرفته و مانند بسیاری از مساجد تاریخی کشور، پایه های آن در زمان ساسانیان بنا نهاده شده است. سردر بلند و گنبد خوابیده آن در نگاه اول انسان را یاد معماری دوره تیموری می اندازد، اما به واقع ساخت این مسجد در زمان آذری شروع، در زمان ایلخانی ادامه یافته و در دوران تیموریان به پایان رسیده است. تماشای کاشیکاری های این مسجد چشم نواز است و گچبری های ویژه، طاق و چشمه ای های درون شبستان، گنبد دو پسته، محراب زیبا و چهارگوش بودن پلان مسجد از خصوصیات ویژه آن است. هرچند این اثر تاریخی در دوره های آۀ مظفر، صفوی و قاجاریه هم توسعه بنایی داشت، اما بیشتر سبک معماری آن به دوران ایلخانی و تیموری باز می گردد.
مسجد امیر چخماق
کمتر کسی می شود به یزد سفر کند و به این مسجد قدیمی و تاریخی سرکی نکشد. مسجدی که محلی ها آن را مسجد نو یا دهوک هم می گویند.بنایی تاریخی که به دوره تیموریان بازمی گردد و مانند بسیاری از بناهای تاریخی شهرهای کهن ایران که پادشاهان مایل بودند اثری از خود در تاریخ به جا بگذارند، امیرجلال الدین چخماق شامی که در آن دوره حاکم یزد بود، از محمد الحکیم خواست تا این مسجد را بنا نماید. این مسجد در میدان امیرچخماق شهر قرار دارد و چشم نواز ترین ویژگی آن سنگ مرمری است که به اندازه یک متر و 15 سانتیمتر در 3 متر و 38 سانتیمتر در وسط محراب مسجد قرار دارد. همچنین می توان از گنبد این مسجد به عنوان گنبد خمیده نام برد که با رنگ سبز، زیبایی خاصی به آن منطقه داده و با خط کوفی نیز کتیبه ای روی آن به نگارش در آمده است.
بازار خان
این بازار به دوران قاجار باز می گردد، اما باقت زیبا و تاریخی آن از این مجموعه، محلی برای گردش در دل تاریخ ایجاد نموده است.بازاری با طوب 278 متر در مرکز شهر یزد که جمعا 153 باب مغازه در آن فعال می باشد. عمده مصالح این بازار مانند دیگر مصالح غالب شهر یزد خشت است و قدم زدن در این بازار با لهجه شیرین سزدی فروشندگانی همراه است که می خواهند به نوعی مشتریان را جذب کنند. حسینیه، آب انبار و حمامی که در این بازار واقع شده است، حکایت از نوع زندگی مردم آن زمان یزد دارد. آثارمعماری این بازار را بیشتر به میرزا تقی خان بافقی که از معماران دوران ناصرالدین شاه بود نسبت می دهند.
باغ دولت آباد
این باغ در خیابان شهید رجایی شهر قرار دارد. باغ دولت آباد از عناصر ویژه ای تشکیل شده که این عناصر عبارتند از عمارت تالار آیینه، عمارت سردر، عمارت بهشت آیین، عمارت بادگیر، عمارت حرمخانه یا حرمسرا، عمارت تهرانی، عمارت مستخدمین یا خانه خدم و حشم و آشپزخانه ها و دیوان خانه به شکل هشت ضلعی، ساباط، آب انبار، درشکه خانه، اصطبل تابستانه و زمستانه و همچنین دارای قنات، حوض ها و جداول آب متعدد در فضای باغ است. این باغ توسط محمد تقی خان معروف از خوانین بزرگ یزد احداث شد. این بنا اکنون در اختیار سازمان میراث فرهنگی استان یزد قرار دارد.
مدرسه ضیائیه
این مدرسه به “زندان اسکندر” هم شهرت دارد و در خیابان امام واقع شده است. این بنا از آثار “مولانا ضیاء الدین حسین رضی” است که در سال 631 هجری قمری بنا نهاده شد و با توجه به این که در شبستان مدرسه محرابی تعبیه شده است، از این محل به عنوان مسجد هم استفاده می شده و به همین منظور در اطراف این مدرسه رواق هایی ساخته شده که این فرضیه راقوت می بخشد. معماری این مدرسه بیشتر به معماری مغولی شباهت دارد و با توجه به این که در حیاط مدرسه چاهی با عمق دو متر وجود دارد که فضایی سرداب مانند ایجاد کرده است، می توان کف این چاه حوضی را مشاهده کرد که به نظر می رسد باقیمانده بنای اولیه مدرسه باشد.
برخی از مورخین ساخت اولیه این بنا را به اسکندر مقدونی نسبت داده اند که از آن به عنوان زندان استفاده می شد و بعد از گذشت سال ها به مدرسه تبدیل شد.
سرو ابرکوه
از شهر یزد که خارج شویم، شهرهای اطراف نیز دارای جاذبه های متعددی اهستند که در استان یزد واقع شده اند و می توانند برای گردشگران جذابیت های ویژه ای داشته باشند، یکی از این جاذبه ها سرو ابرکوه است که در جنوب غربی این شهر قرار دارد. حداقل عمر این درخت زیبا 4 هزار سال تخمین زده شده و دارای تنه ای با قطر حدود 4 و نیم متر و شاخه هایی با قطر یک متر و نیم و ارتفاع 35 متری می باشد. چانا دیلی قدمت این درخت را 4 هزار و 800 سال و یا حتی بیشتر تخمین زده و گفته است که سرو ابرکوه می تواند به عنوان دومین درخت کهنسال در جهان شناخته شود. برخی از مورخین معتقدند نهال این سرو را “یافث”، پسر نوح نبی(ع) کاشته است. سال گذشته برخی منابع غیر رسمی خبری از آتش گرفتن این درخت کهن و تاریخی خبر دادند که فرماندار ابرکوه شبانه با حضور در کنار این سرو تنومند این خبر را تکذیب کرد.
زیارتگاه چک چک
چک چک یا چک چکو از زیارتگاه های قدیمی و به نام و مشهور استان یزد در شهر اردکان است. این زیراتگاه ویژه زرتشتیان بوده و آنان هر ساله از روز 24 خرداد به مدت 4 روز در این زیارتگاه دور هم جمع شده و به زیارت می پردازند. کف آن را سنگ مرمر پوشانده و از سقف این زیارتگاه به طور مدام آب چکه می کند که به نظر می رسد نامگذاری این بنا به نام چک چکه نیز همین مسئله باشد.
کاروانسرای شاه عباس
میبد نیز یکی دیگر از شهرهای استان یزد است که بخشی از تاریخ ایران را در خود جای داده است. یکی از این آثار، کاروانسرای شاه عباسی است که به سبک معماری صفوی بنا نهاده شده است. این بنا با شیوه معروف چهار ایوانی و با آجر ساخته شده است. ساختمان کاروانسرا شامل ساباط، ایوان های بیرونی، هشتی ورودی، حیاط مرکزی، حوضخانه و مهتابی و چهار هشتی زیبا و فضاهای سرپوشیده شرقی وغربی و یکصد ایوان و اتاق و اجاق برای استفاده کاروانیان بوده است. کاروانسرای شاه عباسی از جمله کاروانسراهای بین راهی عصر صفویه به شمار می آید و از لحاظ فضایی، سبک معماری و موقعیت از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این بنا بر پلان مربع شکل و با شیوه حیاط مرکزی احداث شده است. حیاط کاروانسرا دارای 24 حجره می باشد که در مجموع تعداد حجره های داخلی و خارجی این بنا به 100 حجره می رسد. در میانه حیاط کاروانسرا حوضچه کوچکی ( حوضخانه و مهتابی ) واقع است که آب قنات در آن جاری است. یکی دیگر از اجزای این مجموعه آب انبار بزرگی است که در جوار آن بنا شده. این آب انبار دارای یک گنبد آجری و چهار بادگیر بلند است.
سوغات عروس کویر
اما گردشگری بدون توجه به صنایع دستی و خرید سوغات یک شهر مسئله ای بی نتیجه بوده که همانطور که شناخت مناطق جذاب و گردشگری یک شهر از اهمیت ویژه ای برخوردار است، شناخت صنایع دستی آن شهر هم اهمیت دارد. صنایعی که بسته به اقلیم یک شهر تولید می شود و به شناسنامه یک شهر تبدیل می شود. یزد نیز به فرش بافی و ترمه بافی معروف است. ترمه و پارچه های نخی و زیلو … نیز بخشی دیگر از فعالیت های هنری یزدی ها بوده و خوش رنگ و لعابی این مصنوعات یکی از ویژگی های خاص این نوع صنایع است. اما در بین دستبافی های یزدی، شعربافی اهمیت زیادی دارد. هنر شعربافی با رشته‌های مختلف خود به وسیله دستگاه‌های چوبی انجام می شود که به اقتضای نوع تولید در ابعاد مختلف طراحی و ساخته می‌شود. محصولات شعربافی متنوع و گوناگون هستند که بخشی از آن ها عبارتند از: ترمه بافی، زری بافی، مخمل، شمد، چادر شب، دارایی بافی، اما غیر از مصنوعات نساجی و بافتنی در یزد، کاشی و سرامیک نیز جایگاه ویژه ای دارد و یزدی ها در اصطلاح به این هنر “کواره” می گویند. این نوع کاشیکاری بیشتر با نقش های اصیل مرغ و خورشید به بازار ارایه می شود ومی توان به جرات گفت کمترین تغییری از ابتدای پیدایش چنین هنری در یزد تاکنون در آن ایجاد شده است.
یزدی ها در پخت شیرینی و قطاب و کیک هم سابقه طولانی دارند و باقلوا ( لوز پسته ، لوز بادامی یا بیدمشک ، لوز نارگیلی ، لوز مخلوط دورنگ ، لوز ترحیمی )، کیک یزدی، کیک تخته‌ای، حاجی بادام، نان برنجی ، نان پنجره‌ای ، قطاب ، پشمک ، سوهان آردی ، حلوا ارده و…از این استان به سایر شهرهای کشور ارسال می شود. همچنین زنان یزدی به پخت غذاهای متنوع سنتی معروف هستند و یکی از غذاهای قدیمی و سنتی آنان قیمه نخود است که بیشتر گردشگران به عنوان ناهار آن را یکبار هم که شده سفارش می دهند. البته در سفر به یزد نمی توان از کنار باغ های انار به سادگی گذشت و بوی عطر بهار در این شهر همراه با پاشیدن مقداری آب بر روی دیوارهای خشتی و کاهگلی آنچنان حسی به هر رهگذر می دهد که در کمتر شهری می توان آن را تجربه کرد. یزدی ها با گویشی زیبا و دلنشین و مهربانی زاید الوصفی که دارند، روزهای خوبی را برای میهمانان و گردشگران در این شهر رقم می زنند و می توان از با سفر به این شهر به ویژه در بهار که هوای گرم تابستانی آنچنان بر شهر یزد مستولی نشده، روزهای خوب و خاطرات شیرینی را رقم زد.
