فریدون اللهیاری در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: یکی از موضوعاتی که در دستور کار وزارتخانه میراث فرهنگی قرار دارد، ثبت جهانی کاروانسراهای ایرانی است و در استان اصفهان نیز چندین اثر داریم که واجد ارزش ثبت در فهرست یونسکو هستند و به این پرونده می‌پیوندند.

وی افزود: کاروانسرای مهیار، جهادآباد، همچنین هتل عباسی اصفهان که بر روی یک کاروانسرای صفوی بنا شده، از جمله مواردی است که پروندۀ آن‌ها به دست همکاران ما در حال تکمیل شدن است.

سیده سارا محمدی، کارشناس بافت‌های تاریخی و مسئول تهیه پروندۀ این آثار در اداره کل میراث فرهنگی اصفهان نیز به ایسنا گفت: ثبت هر اثر در فهرست میراث جهانی منوط به داشتن ۱۰ معیار است و ما بر اساس این معیارها کاروانسراهای استان اصفهان را مورد بررسی قرار دادیم.

وی ادامه داد: برخی از کاروانسراهای استان به دلیل نداشتن اطلاعات تاریخی کافی و فقدان حریم آزاد، همچنین مداخله در بنا یا داشتن پلان‌های مشابه از این فهرست حذف شدند که برای بنده بسیار ناگوار بود.

محمدی با بیان اینکه تعداد کاروانسراهای دارای معیار ثبت جهانی در استان اصفهان، اکنون بین ۹ و ۱۰ اثر در نوسان است، اظهار کرد: کاروانسرای مهیار و امین‌آباد در شهرضا، کاروانسرای کوهپایه در شرق اصفهان، کاروانسرای گز و جهادآباد در شاهین‌شهر، کاروانسرای نیستانک در نائین، کاروانسرای مرنجاب در آران و بیدگل و کاروانسرای گبر آباد در کاشان ازجمله بناهایی است که پروندۀ ثبتی آن‌ها تقریباً تکمیل‌شده و این روزها نیز مشغول نقشه‌برداری از هتل عباسی اصفهان هستیم تا در صورت همکاری دست‌اندرکاران این هتل، مقدمات ثبت جهانی آن را هم در همین مجموعه فراهم کنیم.

کارشناس بافت‌های تاریخی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان با اشاره به سخت بودن فرایند ثبت آثار در فهرست میراث جهانی، اعلام کرد: تا پایان دی‌ماه جاری پروندۀ کاروانسراهای ایران برای یونسکو ارسال می‌شود.

مسئول ثبت جهانی آثار تاریخی اصفهان همچنین خبر داد که گام بعدی این اداره کل تهیه پرونده به ‌منظور ثبت باغشهر تاریخی نطنز در فهرست میراث جهانی است.

منبع:ایسنا

 اولین خیابان‌های اصفهان به‌جز چهارباغ عباسی که قدمت آن به عصر صفوی بازمی‌گشت، نشانه‌هایی قدرتمند از تداوم معماری گذشته ایران دارند؛ نمونه‌های این ادعا، سردر منازل و مغازه‌ها، جرزهای آجرچینی، در و پنجره‌ها، سرستون‌ها، سقاخانه‌ها، کتیبه‌های گچ‌بری و کاشی‌کاری‌ها در نمای بیرونی خیابان‌های چهارباغ عباسی و پایین، نشاط، شیخ بهایی و سپه است. این آثار، آخرین ارزش‌های تاریخی شهر اصفهان‌اند که به زمان حاضر متصل شده‌اند و حفاظت از آن وظیفه‌ای ملی برای پاسداشت میراث واپسین نسل‌های هنرمندان سنتی ایران‌زمین است؛ کسانی که در عین وفاداری به گذشته، فرزند زمان خویش نیز بوده‌اند.

آبان ماه سال جاری که بحث سرقت کاشی‌های سقاخانه چهارراه نقاشی برای دومین بار مطرح شد، ایسنا در لوای این بحث به ضرورت حفاظت از سردرهای کاشی‌کاری شده و واجد ارزشی که در خیابان‌هایی مثل طالقانی، چهارباغ و… هنوز آثاری از آن هست، نیز پرداخت و از مسئولان امر دراین‌باره سؤال پرسید.

محمد فیض، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان به ایسنا گفت: «هر اثر واجد ارزشی که رنگ و بوی تاریخی داشته و در اختیار شهر و شهرداری باشد، از طرف میراث فرهنگی هم آن مورد به ما اعلام شود و شهرداری منطقه مورد نظر، بودجه‌ای برای آن در نظر بگیرد، ما برای مرمت و یا نوسازی آن در جهت حفظ اثر اقدام می‌کنیم.» و البته تصریح کرد، «فقط درصورتی‌که مثل بازار بزرگ مالکیت یک بنا عام باشد یا ملک، متعلق به شهرداری باشد ما می‌توانیم وارد عمل شویم.»

فریدون اللهیاری، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان نیز در واکنش به این اظهارات اعلام کرد: «بعید می‌دانم که تاکنون مکاتباتی درباره ضرورت حفظ این آثار با شهرداری انجام نداده باشیم. حتماً پیگیری‌هایی انجام‌شده و ضرورت مراقبت و حفاظت از چنین آثاری یادآوری شده است. بخشی از آثار، میراث ملی هستند که تحت پروتکل‌های خاصی از آن‌ها حفاظت می‌شود و بخش دیگر که در عرصه شهر قابل‌مشاهده‌اند، ثبت ملی نیستند، اما واجد ارزش هستند و می‌توانند به‌عنوان المان شهری، زیرمجموعه زیباسازی شهری قرار بگیرند و برای آن برنامه‌ریزی‌هایی مانند نورپردازی و حفاظت و… انجام شود.

حفظ این آثار به‌عنوان ارزش‌های تاریخی فرهنگی شهر، موقوف به اعلام ما نیست و همان‌طور که سازمان نوسازی و بهسازی برای بافت‌های تاریخی برنامه‌ریزی می‌کند و هر جا احساس کرد به صدور مجوزی نیاز دارد، طرح خود را برای بررسی به میراث فرهنگی ارائه می‌کند، در این خصوص نیز می‌تواند پیشنهادات خود را مطرح کند و میراث فرهنگی نیز پس از بررسی این پیشنهادات نظر خود را اعلام خواهد کرد.»

حسن مؤذنی، مدیرعامل سازمان زیباسازی شهرداری اصفهان هم به سؤال خبرنگار ایسنا در خصوص برنامۀ این سازمان برای نورپردازی سردرهای کاشی‌کاری شدۀ مغازه‌های خیابان‌هایی مثل طالقانی و حافظ چنین پاسخ داد: «سردر مغازه‌ها در بحث بدنه سازی محورها گنجانده می‌شود و این نیز به مجوزهای میراثی نیاز دارد به‌طوری‌که سازمان نمی‌تواند بدون هماهنگی روی آن اقدامی انجام بدهد. بحث پیرایش شهری زیرمجموعه فعالیت‌های معاونت راه و شهرسازی است و آن‌ها با مشخص کردن خیابان‌هایی به‌عنوان خیابان نمونه کار پیرایش شهری را روی آن انجام می‌دهند. برای تصمیم‌گیری دربارۀ سردرهای کاشی‌کاری شدۀ واجد ارزش نیز لازم است که بین سازمان نوسازی و بهسازی، راه و شهرسازی شهرداری و میراث فرهنگی هماهنگی‌های لازم به عمل بیاید.»

با این اوصاف، گویا هنوز برنامه حفاظت و پیرایش این آثار با ارزش به‌صورت جدی در دستور کار یک نهاد مشخص قرار ندارد. شاید مثل سقاخانه نقاشی باید منتظر باشیم کاشی‌ها به سرقت بروند و مسئله رسانه‌ای شود تا بعد، شهردار اصفهان مشابه چنین متنی را برای این سردرها نیز بنویسد: «حالا که خوشبختانه کاشی‌های سقاخانه نقاشی با اهتمام یگان حفاظت میراث فرهنگی و نیروی انتظامی از سارق مسترد شده و دوباره کنار هم قرار گرفته است، شهرداری اصفهان با اخذ نظر کارشناسان، ایمن‌سازی این سقاخانه برای جلوگیری از بروز خطرات بعدی و بهسازی، حذف زوائد پیرامونی و نورپردازی آن را انجام خواهد داد.» هر چند که هنوز نیز با گذشت بیش یک ماه از مرمت سقاخانه چهارراه نقاشی، خبری از نورپردازی و ایمن‌سازی آن نیست!

حین جستجو برای کسب اطلاعات بیشتر دربارۀ این سردرهای کاشی‌کاری شده، به کتابی برخوردیم که سال ۱۳۸۵ با نام «از نقش و نگار در و دیوار شکسته» از سوی موزه هنرهای معاصر اصفهان، توسط سازمان فرهنگی اجتماعی و ورزشی شهرداری اصفهان منتشر شده است. طرح و تحقیق این کتاب، که گذری بر معماری خیابانی اصفهان است، توسط «محمدعلی صرامی» و «غلامرضا نصرالهی» تهیه و انجام‌شده و تصاویر آن که شامل سردر ساختمان‌هایی از خیابان‌های طالقانی، سپه(سپاه)، چهارباغ پایین، عباس‌آباد، جلفا، حافظ، فلسطین، چهارباغ عباسی، شیخ بهایی، کاشانی(وفایی)، کاشانی(شاپور)، سیدعلیخان، عبدالرزاق، چهارباغ خواجو و خیابان مطهری می‌شود نیز توسط «مجید کورنگ بهشتی» عکاسی شده‌ است.

در کنار مقدمۀ «حسین مسجدی»، مدیر وقت موزه هنرهای معاصر اصفهان بر این کتاب، یادداشت‌هایی نیز توسط «محمود ماهرالنقش»، «محمدرحیم اخوت»، «محمود درویش»، «عباس رستمیان»، «احمد منتظر» و «اکبر میخک» نگاشته شده که بازخوانی بخش‌هایی از آن، برای پی بردن به اهمیت این سردرها ضروری است.

در حال از دست دادن اصفهان زیباییم

حسین مسجدی، اصفهان شناس، در مقدمۀ کتاب «از نقش و نگار در و دیوار شکسته» آورده است: «طرح مجموعه‌هایی مانند از نقش و نگار در و دیوار شکسته که مروری است بر معماری خیابانی، بیشتر به‌منظور نوعی بازگشت به خویشتن است؛ گونه‌ای نگاه به عقب و رجعت به خود.

این نوع نگاه، به قطع و یقین، در گام‌های بهتر برداشتن و نیز بهتر گام برداشتن به جلو مؤثر است. چه، رانندگی بدون آینه‌های سه‌گانۀ عقب، دشوار و خطرآفرین است. غم غربت اصفهانِ گذشته، تنها مرثیه‌ای ملال‌آور و بازدارنده _آن‌چنان که برخی می‌پندارند_ نیست. به‌واقع اصفهانِ زیبایی را از دست دادیم. چه می‌گویم…هم چنان بیشتر و بیشتر در حال از دست دادنیم.

اصفهان زمان شاردن مراد نیست؛ اصفهان حیّ و حاضر، اصفهان نیم‌قرن اخیر، اصفهان مادی‌های زنده، کاشی‌های هفت‌رنگ، کوچه‌های افزون بر خیابان‌ها، خیابان‌های خلوت و خنک، خنکای جاری زنده رود در تمام مرکز شهر، شهری پر از انحنا و انعطاف و تناسب. هنوز سیطرۀ صنعت، اندوه دود، سختی سیمان، الم آهن، تبرّج جاهلانۀ برج‌ها و طنین تنومند ترافیک، بهار این شهر را خزان نکرده بود. اگر یادها را سردیِ خاکِ فراموشی افسرده کرده، آثار آن روزگار، گواه این مدعاست.

او در بخش دیگری از مقدمه، دربارۀ تصاویر موجود در این کتاب، می‌نویسد: «مجموعۀ حاضر، جدای از نمودِ توانِ ارائه، وظیفۀ گونه‌ای هشدار را به دوش می‌کشد. هشدار به تمام کسانی که می‌توانند در این میان نقش ایفا کنند؛ شهرداری، کسبه، ساکنان، شهروندان، هنرمندان و روشنفکران، همه و همه به نحوی سهیم‌اند و باید کاری کنند تا آیندگان، نسل حاضر را متهم به سفاهت نکنند. فقها، کسی را که نتوانند از مال خود پاسبانی کند، سفیه می‌خوانند.

اما صد حیف، همه می‌دانیم که مجموعه‌هایی چون آلبوم حاضر، به‌سرعت نقش خیال و خاطره می‌یابد و جاروب عظیم و اهریمنی توسعه و تمدن و فناوری غم نیازهای جدید و جهل، این نقوش را از بدنۀ این خیابان‌ها می‌روبد و محو می‌سازد و فقط گهگاه با ورق زدن این مجموعه‌ها و دل سپردن به نشئۀ مرور آن، چون بیگانگان، شعر عُرفی شیرازی را زمزمه می‌کنیم:

از نقش در و دیوار شکسته

آثار، پدید است صنادید عجم را»

زیبایی و ارجمندی درگاه و سردر خانه‌ها

در قسمتی از متنی که محمدرحیم اخوت، نویسنده و منتقد نگاشته نیز آمده است که: «در معماری قدیم ایران، نمای بیرونی خانه‌ها معمولاً چندان جلوه و جلایی نداشت. زیبایی‌های چشمگیر و آرایه‌های دل‌فریب، بیشتر در اندرونی‌ها و تالارها و شاه‌نشین‌ها نقش بسته بود و نمای بیرونی خانه از نوعی سادگیِ بی آذین و چهره‌ای متین برخوردار بود.

ورودی‌ها و نماها، بیشتر نوعی متانت و وارستگی را نشان می‌داد، تا جمال و جلوه و گری. بااین‌همه، درگاه و سردر خانه‌ها هم، گاه از نوعی زیبایی و ارجمندی نشانی داشت و حرمت آدمی را غریبه یا آشنا پاس می‌داشت. سکوها و هشتی‌ها و در و دربندِ خانه‌ها، با مختصری از نقش‌های تزییناتی آرایش می‌شد و ضمن احترام به منظر عموماً و جامعۀ پیرامون، صاحب‌خانه و جایگاه اجتماعی او را به شکلی نسبتاً بی‌ریا و دور از جلوه فروشی معرفی می‌کرد. سردرها، دروازه‌های پرشکوه، مختص مساجد و کاخ‌ها و قصرهای حکومتی و دیوانی بود.

و در ادامه یادآور شده: «احداث خیابان‌های نسبتاً عریض در دورۀ پهلوی اول مانند خیابان‌های شاه (خوش اسبق و طالقانی فعلی)، نشاط، شیخ بهایی، سپه، حافظ و هاتف، همراه با دگرگونی‌های فرهنگی و اجتماعی، محیط مساعدی را فراهم آورد تا سردرِ دکان‌ها و خانه‌هایی واقع در این خیابان‌ها با انواع آرایه‌ها تزیین شود.

قوسی یا لچکی‌های کاشی‌کاری مصور به مناظر و مجالس نقاشی یا نگاره‌ها و نقش‌های سنتی، نقاشی‌های بزم و طبیعت در قاب‌های هندسی، لبه سازی ها و حاشیه پردازی‌های آجر و کاشی، تاق نماها و سایبان‌های مزین به آجر یا کاشی یا ترکیبی از این دو، شبکه‌ها و حفاظ‌های فلزی نقش دار، درهای چوبی تزیین‌شده با گل‌میخ‌ها و کوبه‌های زیبا، پنجره‌ها و روزن‌های ظریف و دلگشا و کتیبه‌هایی از خط و نقش که بر فراز برخی از ورودی‌ها و دکان‌ها نقش بسته است، همه نشان‌دهندۀ نوعی برون‌گرایی نوپا، اما اصیل و توجه به نماها و فضاهای عمومی بود که فصلی نو را در معماری شهری ایران نوید می‌داد.»

مردم شاهد از بین رفتن تاریخ و هویت خود هستند

محمود درویش، معمار و شهرساز، در یادداشت خود نسبت به از بین رفتن این آثار اظهار نگرانی کرده و چنین نگاشته است: «آنچه هویت شهرها را می‌سازد، درک و حس انسان از فضای آن‌هاست و درواقع، مجموعه‌ای حواس گوناگون که خاطرات انسان‌ها را از یک شهر به‌خصوص شکل می‌دهد.

در اصفهان طی چند دهۀ اخیر، شاهد و ناظر فضاها و بناهای بسیاری بوده و هستیم که به نظر می‌رسد در شُرُف نابودی قرار دارند؛ میراثی که گاهی تکامل آن‌ها هزاران سال تداوم داشته و با این تغییرات، مبیّن رشد فرهنگ و تغییر سنن گذشتگان ما در طول تاریخ بوده‌اند.

در این زمان که سرعت تغییرات در اصفهان شدت یافته است، رشد و توسعۀ شهری، فرصت تأمل و تفکر منطقی را از افراد گرفته است. چشم، آلودگی منظر را می‌بیند و گوش را صدای کارگاه‌های ساختمانی و بریدن آهن و خالی کردن آن، حفر و تخریب ساختمان‌ها و بریدن سنگ بناها، صدای موتورسیکلت و ماشین و بوق‌های گوش‌خراش آزار می‌دهد. بوی دود ماشین‌ها و کارخانه‌های صنعتی و تولیدی، بوی فاضلاب شهری و صنعتی و بوی روغن‌سوختۀ اغذیه‌فروشی‌ها نیز، همچنان مشام را می‌آزارد.

بدتر از همه، مردم شاهد از بین رفتن آثار ماندگاری هستند که حاصل تاریخ و هویت آن‌هاست.»

اصفهانی که به‌راستی اصفهان بود

در متنی که عباس رستمیان، هنرمند نگارگر برای نشر در این کتاب نوشته، آمده است: «نقش کاشی‌ها دنیای دیگری را به یاد می‌آورد؛ اصفهان دیروز، اصفهان آرام و اصفهانی که به‌راستی اصفهان بود. نیم‌قرن پیش مجال دیدن کاشی‌ها بود. نقش‌ها فرصت جولان داشتند. خودنمایی می‌کردند و جلوه گری.

زیر آسمان نیلگون شهر، در سایه‌سار درختان، بی‌دغدغه نفس‌تنگی‌ها، به تماشای اصفهان می‌نشستیم. اصفهانی‌ها، اصفهانی بودند. محله‌ها، کوچه‌ها و خیابان‌ها، همه اصفهانی بودند؛ رهگذران آشنا، به تحسین و شهر، به‌افتخار. همه‌چیز اصفهان بود؛ همه‌چیز تشخص داشت و همه‌چیز نشان بود؛ نشانی از اصفهان. اما به‌راستی بر ما چه گذشت؟ بسیاری، بی‌گناه بر باد رفت؛ تنها به جرم نادانی، بی‌خردی و سنگدلی!

وی در بخشی دیگر از یادداشت خود آورده است: «نسل امروز چیزی از گذشته نمی‌داند و نمی‌خواهد که بداند. حرمت را هم نمی‌شناسد. اما در جوامع اروپایی، گرامیداشت نسل‌های گذشته و آثارشان، از قوانین مدنی است. در مدارس هم به کودکان، احترام به میراث نیاکان را می‌آموزند. تمامی مظاهر و آرایش شهر، برایشان محترم است و از این راه، به اشاعۀ فرهنگ و تمدنِ خود، در دیگر ممالک مشغول‌اند.»

ضرورت حفظ ارزش تاریخی و هنری

احمد منتظر، دانش‌آموختۀ مرمت و رئیس پیشین اداره میراث فرهنگی اصفهان هم در یادداشت خود بر کتاب «از نقش و نگار در و دیوار شکسته» نوشته است: «اگر بناهای تاریخی این دوره که از اواخر زمان احمدشاه قاجار تا اواخر دورۀ رضاخان(پهلوی اول) را شامل می‌شود، مورد حفاظت قرار گیرد و حتی بعضی از ارزش‌های ویران‌شده مورد مرمت و بازسازی قرار گیرد و احیا شود، آخرین ارزش‌های تاریخی و فرهنگی متصل به تاریخ معماری و شهرسازی ایران و اصفهان باقی خواهد ماند.

حتی نوسازی در این محورها نیز باید مورد توجه خاصی قرار گیرد و از ساخت هرگونه بنا جلوگیری به عمل آید و طرح‌های نوسازی، در گروه‌های خاصِ طراحی مورد بررسی و تصویب قرار گیرد تا این‌گونه محورها، ارزش تاریخی و هنری خود را بازیابند.»

به امید حفظ و نگهداری…

بخشی از یادداشت محمود ماهرالنقش، استاد کاشی‌کاری، نیز چنین است: «با گسترش شهرها و  وضع سنگین ترافیک و نیاز به گسترش خیابان‌ها و احداث بزرگراه‌ها، نمی‌توان برای یک اثر باستانی کوچک جلوی نوسازی را گرفت. شاید در گذشته هم مشابه آن‌ها مشاهده‌شده و با چنین موقعیت‌هایی روبرو بوده‌ایم. بنابراین میراث فرهنگی می‌تواند محلی را در نظر بگیرد و آثاری که قابل‌انتقال است به آن مکان انتقال داده تا هم حفظ شوند و هم اینکه گردشگران بتوانند از آن‌ها دیدن کنند و هنرمندان بتوانند از چنین هنرهایی بهره ببرند. به امید حفظ و نگهداری آثاری که به ما رسیده و باید به نسل‌های بعد سالم برسانیم.»

امید است که شهرداری و اداره میراث فرهنگی اصفهان، پیش از آن‌که این سردرها از دست برود، فکری برای حفاظت از آن کنند و به‌جای استفاده از افزونه‌های جدید برای زیبا ساختن شهر، گردوغبار فراموشی را از همین زیبایی‌های موجود در آن بزدایند، چراکه به گفتۀ احمد میر مقتدایی، مدیر گروه گرافیک دانشگاه سپهر «اصفهان نیازی به نخ و ریسه و چراغانی و تونل نور ندارد. اصفهان زیباست و آن‌قدر زیبایی دارد که کافی است غبار ناهنجاری‌های بصری را از آن بگیریم تا مثل یک الماس بدرخشد.»

منبع:ایسنا

نشست «بازخوانی نقشه ها و طرح های تاریخی شهر اصفهان در بازنمایی بخش های از دست رفته شهر» در آستانۀ هفته پژوهش از سوی اداره کل میراث فرهنگی اصفهان با همکاری معاونت پژوهشی گروه مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی و انجمن علمی مرمت دانشگاه هنر اصفهان غروب پنجشنبه_۲۰ آذرماه به صورت مجازی برگزار شد.

نیما ولی بیگ، عضو هیأت علمی گروه معماری دانشگاه هنر اصفهان در این نشست گفت: متاسفانه اسناد تصویری ایران تا کنون به صورت مدون و مشخص در یک سازمان یا سامانه گردآوری نشده و همین موضوع باعث شده که اشتباهات زیادی داشته باشد؛ مثلا اشتباه در نامگذاری، اشتباه در چاپ، واژگونه چاپ شده و یا اشتباه در تاریخ گذاری. این مسائل باعث تصمیم گیری های بعدی شده و یکی از بزرگترین مسائل در نقشه ها، کپی های گوناگونی است که از تصاویر تهیه می شود.

وی ادامه داد: نقشه ها و اسنادی که درباره مطالعات معماری و شهری وجود دارند، چند دسته هستند که یا به صورت توصیفی تهیه شده اند مثلا در کتابها، سفرنامه ها و مقالات و کتیبه ها و کلا نوشتاری هستند و گروه دوم اسناد تصویری که نگاره ای را بر روی صفحه کاغذ یا مستندی مانند چوب و فلز و صفحات مختلف پیاده سازی کرده اند.

ولی بیگ افزود: یکی از مسائلی که درباره این نقشه ها و نمایان کردن ها وجود دارد، این است که هم به صورت سه بعدی و هم دوبعدی تهیه شده اند اما یکی از نکاتی که در بررسی اسناد مهم است این است که چگونه حداکثر اطلاعات را از این اسناد بگیرند.

عضو هیأت علمی گروه معماری دانشگاه هنر اصفهان، یکی از اولین تصاویر از ساختار اصفهان را مربوط به اوایل دوره صفوی و زمان شکل گیری میدان نقش جهان دانست و اظهار کرد: فرایند ساخت میدان تا سال ۱۶۲۸ میلادی طول می کشد و یکی از کهن ترین تصاویر که با تکمیل میدان شکل می گیرد، نقشه ای از «هربرت» در سال ۱۶۲۷ است که آن را همزمان با دورۀ شاه عباس یکم ترسیم کرده و نشان می دهد که میدان درحال تکمیل است. او در این تصویر هر چهار عنصر را به شکل نما و طاق ها را به شکل خوابیده ترسیم کرده است و شکل، حالت شماتیک دارد.

وی یادآور شد: تصویر دوم مربوط به زمان شاه صفی است و سال ۱۶۳۸توسط «مِریام» از اصفهان و احتمالا در اصفهان ترسیم شده است. در این تصویر که از سمت شرق اصفهان تهیه شده، میدان نقش جهان در میان تصویر است و جنوب به رودخانه زاینده رود ختم شده و چهارباغ به صورت بنای ساده در زیر آن رسم شده است؛ ضمن اینکه جلفا و عباس آباد در آن کشیده نشده و در جنوب شهر سی و سه پل به شکل بسیار ساده و اولیه ترسیم شده است.

ولی بیگ تصریح کرد: تصویر دیگری هم متعلق به دوران شاه صفی یکم است که توسط «اولاریوس» در سال ۱۶۴۷ ترسیم شده و یک بخش اضافه شده که در دوره های بعد اشتباه نامگذاری شده است. در این تصویر محور زاینده رود نسبت به تصویر مِریام تغییر کرده است. تصویر بعدی در مجموعه اسناد کتابخانه ای در هلند است که به سال ۱۶۵۰ تعلق دارد و در آن عباس آباد و جلفا وجود ندارد و احتمالا از روی تصویر مریام ترسیم شده است.

این مدرس دانشگاه گفت: «یوهانس» نیز در سال ۱۶۵۷ تصویر دیگری از اصفهان تهیه کرده که کامل شده و هم بخش بالای رودخانه زاینده رود و هم پایین دیده می شود و برای پایین رودخانه یا شمال رودخانه نام جلفا و جنوب رودخانه نام عباس آباد ذکر شده است.

به گزارش ایسنا، وی افزود: در سال ۱۶۷۳ «دولیه دلاند» فقط میدان نقش جهان را ترسیم کرده و این تصویر مبنایی برای افرادی است که بعدها میدان را ترسیم می کنند.

ولی بیگ با اشاره به یک نکته مهم تاکید کرد: برخی افرادی که این تصاویر را ترسیم کرده اند اصلا به ایران نیامده اند و از سایر تصاویری که قبلا ترسیم شده استفاده کرده اند و برخی نیز با اینکه ایران آمده اند اما تصویر خود را از روی تصاویر قبل ترسیم کرده اند. بنابراین افرادی که در ایران توضیحاتی می دهند یا سفرنامه ترسیم می کنند، به دلیل کمبود منابع از اسناد تصویری پیش از خود کمک گرفته و حتی نقاشی های قبل را کپی کرده و اگر اشتباهی بوده در آثار بقیه هم تکرار شده است اما دقت در بازنمایی های بعدی کم کم بیشتر می شود. با این وجود یکسان نمی شود با تمام این قضایا برخورد کرد.

عضو هیأت علمی گروه معماری دانشگاه هنر اصفهان توضیح داد: «شاردن» در سال ۱۶۷۳ تصویری از اصفهان تهیه کرده است که در آن ساختمان های نمکدان، آیینه خانه، پل جویی و باغ هفت دست دیده می شود. البته تناسبات و پرسپکتیو مناسب نیست، ولی جالب است که تصاویری که شاردن کشیده با اینکه قدیمی تر از سیاحان بعدی است اما دقت خیلی بیشتری دارد و در اسناد تصویری خود درباره تک تک بناها توضیحاتی ارائه می کند. شاردن تصویری از بنای مسجد شیخ لطف الله نیز دارد که از چپ به راست ترسیم شده و این اشتباه بزرگ آن یعنی بعدها اشتباه چاپ شده است.

وی خاطر نشان کرد: برخی تصاویر از اصفهان دقت چندانی ندارند و خیالی هستند؛ مثل تصویر سال ۱۶۷۶ که توسط «یونس کیپ» تهیه شده است. او در زمان شاه سلیمان یکم به اصفهان آمد و تصویری که او از اصفهان ترسیم کرده یک میدان است که چهارعنصر اصلی در چهار طرف دارد و اسم آن را اصفهان گذاشته است!

ولی بیگ یادآور شد: علت این است که ترسیم کنندگان این تصاویر آن را همزمان با حضورشان در اصفهان نکشیده اند و در اصفهان فقط اسکیس کشیده اند، بعد وقتی به موطن خود رفته اند از روی تصاویر ذهنی خود چیزی را روی کاغذ آورده اند. یونس کیپ در زیرنویس هم به اسامی چهارعنصر اشاره کرده است ولی در پرسپکتیو عدول کرده و حالت میدان به صورت هشت ضلعی است.

این مدرس دانشگاه در ادامه اظهار کرد: «مَلِت» نیز در سال ۱۶۸۳ دو تصویر از اصفهان ترسیم کرده که یکی مربوط به میدان نقش جهان و دیگری عالی قاپو است که آن را برای نمود بهتر به صورت جداگانه ترسیم کرده است. او ورودی میدان از مسیر مسجد شیخ لطف الله را حذف کرده، تناسبات مناسب نیست و میدان به شکل مربع و برعکس کشیده شده است.

وی افزود: او یک تصویر هم از کل اصفهان و از سمت شمال اصفهان به سمت جنوب تهیه کرده که در دوره های بعدی این تصویر را رنگی می کنند؛ درواقع بسیاری از اسنادی که از تعدادی هنرمندان به ویژه نقاشان و سیاحان داریم، در دوره های بعد رنگ می زنند و به آن ها آدم  و قاب اضافه می کنند.

ولی بیگ توضیح داد: «کمپفر» در سال ۱۶۸۳ بخشی از محور چهارباغ را ترسیم کرده و ساختمان جهان نما در انتهای شمالی تا هزارجریب در انتهای جنوبی را نشان داده  و نام باغها را نیز نوشته است. این تصویر دقت خیلی خوبی داشته و در نقشه ای که بعدها «پاسکال کوست» کشیده، معلوم است این تصویر کمپفر را دیده است ولی دقت نقشه کمپفر بسیار بیشتر از کوست است و فقط یک مشکل دارد آن هم این که بسیاری از اسنادی که کمپفر دارد، باکیفیت بسیاربالا در کتابخانه انگلستان وجود دارد و تابه حال به شکل مجزا چاپ نشده است.

عضو هیأت علمی گروه معماری دانشگاه هنر اصفهان خاطر نشان کرد: «کمپفر» در سال ۱۶۸۴ یک تصویر سه بعدی از اصفهان دارد که ملاک طراحی های بعدی است. او در این تصویر بسیاری از ساختمان های فراموش شده را کشیده است، پرسپکتیر خوبی دارد و سردر خورشید که بعدها خراب شد یا بنای اوچی مرتبه و کاخ چهارباغ و بسیاری از بناهایی که بعدها تخریب شده اند در آن وجود دارد. این تصویر که در سفرنامه کمپفر وجود دارد یکی از تصاویر بسیار پرکاربرد است.

وی علت اینکه چرا برخی جزئیات نقشه ها با واقعیت متناقض است اینگونه شرح داد: برخی نقاشان اسکیس کلی را در محل سفر می زدند و بعدها که به محل زندگی خود می رفتند جزئیات را به آن اضافه می کردند.

ولی بیگ گفت: «یاکوب» در سال ۱۶۹۰ و در زمان حکومت شاه سلیمان اول طرح خود را آماده می کند که در آن ساختمان های عباس آباد دیده می شود اما ساختمان های چهارباغ ترسیم نشده است و احتمالا یاکوب از اسناد قبلیِ «اولاریوس» یا «مریام» کپی کرده و اصلا به اصفهان نیامده است.

این مدرس رشتۀ معماری تصریح کرد: «باپتیست هومن» که کارش ترسیم نقشه ها بوده  نیز در سال ۱۶۹۰ نقشه ای را از اصفهان طراحی کرده و اصلا شاید کسی این نقشه را ندیده است. او اصفهان را از سمت شمال به سمت جنوب طراحی کرده و این طرح چند ویژگی دارد؛ ازجمله اینکه عمارت باغ هزارجریب و عمارتی که روی کوه اصفهان است را به شکل تخت رستم شماره زده و حتی باغ هزارجریب را مشخص کرده و در این تصویر میدان نقش جهان تقریبا گم شده است. طراح نقاط دورتر را در مقایسه با نقاط نزدیکتر دقیق تر کشیده است.

وی ادامه داد: تصویر «هوفشتد» در سال ۱۷۰۳ نیز یکی از اولین تصاویری است که میدان نقش جهان را با تناسبات خوبی ترسیم کرده و مربوط به اویل سلطنت شاه سلطان حسین است. در تصویر او مسجد جامع عباسی در بالای تصویر است، عالی قاپو با دقت بالا ترسیم شده، سردرخورشید، بازار قیصریه و مسجد شیخ لطف الله هم در آن ترسیم شده و تناسبات طولی و عرضی و تعداد دهانه ها تقریبا رعایت شده است. این تصویر از دید پرنده ای که مایل پرواز می کند ترسیم شده است.

عضو هیأت علمی گروه معماری دانشگاه اصفهان گفت: تصویری از اصفهان توسط «دبروین» در سال ۱۷۰۳ با دقت بسیار بالا ترسیم شده که می توان گفت اولین تصویر با دقت بالا است. «دبروین» تصویر تمام نمایی با وسعت شرق تا غرب اصفهان را در سال ۱۷۰۴ کشیده  و این تصویر برخلاف سایر تصاویر از سمت جنوب به شمال کشیده شده است و  محور خیابان ها، باغ هزارجریب و در انتها زاینده رود به خوبی در جنوب ترسیم شده. در این تصویر دقت بر روی قسمت شمال اصفهان کمتر است.

ولی بیگ افزود: طرح «دِفِر» که مربوطه به سال ۱۷۰۵ تا ۱۷۰۹ است نیز از روی نمونه های بعدی ترسیم شده و اکثراً در تصاویر اصفهان و نقشه های تهیه شده از مسجد شیخ لطف الله به فرانسوی کلمۀ «زیبا» نوشته شده است.

وی یادآور شد: «مَلِت» در سال ۱۷۱۹ دوبار تصویر میدان را ترسیم می کند. چون در یکی از تصاویر اشتباه کرده به همین خاطر تصحیحاتی را در تصویر دوم انجام می دهد.

این مدرس دانشگاه خاطر نشان کرد: «ون دِر اِی» نیز در سال ۱۷۲۲ اصفهان را ترسیم می کند که جلفا و عباس آباد مجددا از تصویر حذف می شود و تغییراتی در ووردی های شرقی شهر دیده می شود. در این نقشه چهارباغ سرجای خود است و رودخانه از پشت چهارباغ عبور می کند. «تاورنیه» نیز در سال ۱۷۲۴ میدان نقش جهان را می کشد ولی پیرامون میدان را خیالی ترسیم می کند.

ولی بیگ گفت: وقتی اسناد تصویری اصفهان را به شکل مقایسه ای مطالعه می کنیم، درمی یابیم اکثر کسانی که به اصفهان آمده اند پیش از آمدن به اصفهان راجع به اصفهان مطالعه کرده و سفرنامه های قبلی را خوانده و نگاره ها را دیده اند، برای همین تکرار در آثار آنها دیده می شود.

وی توضیح داد: تا سال ۱۸۰۰ تصویری از اصفهان نداریم چون حمله افاغنه انجام می شود و گردشگری به اصفهان نمی آید، تا اینکه سال ۱۸۰۰در مجموعه «مِری اِوانس» تصویری ازاصفهان به دست می آید. او در دوران فتحعلی شاه قاجار در اصفهان حضور داشته است.

این مدرس رشته معماری افزود: سال ۱۸۰۵ نیز «یوهان بلاشکه» تصویری از اصفهان کشیده و قطعا پیش تر طرح «دبروین» را دیده است.

ولی بیگ با اشاره به اینکه در سده ۱۹ مطالعات شرق شناسی در اروپا خیلی اولیه بود بنابراین افراد اسناد قبلی را مطالعه می کردند و برخی نقاشان از روی نقشه های قبلی دوباره می کشیدند، گفت: مثلا در سال ۱۸۱۶ «گودال» اصفهان را از روی تصویر «کریگ» بازترسیم می کند. تصویر دیگری از اصفهان نیز توسط «سسونی» ایتالیایی در سال ۱۸۳۰ وجود دارد. درمجموع نهضت تصویرکشیدن و اسناد باید با دقت زیادی موشکافی شود. در سال ۱۸۴۶ نیز برداشت آزاد از تصویر «دولیه دولند» دیده می شود که پیش تر در سال ۱۶۷۳ ترسیم شده بود.

عضو هیأت علمی گروه معماری دانشگاه هنر اصفهان ادامه داد: شاردن و بمبو نیز تقریبا همزمان در اصفهان حضور داشتند و یک نقاش برای هر دوی آنها تصویری از عالی قاپو ترسیم می کند که دقت در تصویر شاردن بیشتر است. نقاش، این تصویر را برای شاردن در سال ۱۶۷۳ و برای بمبو در سال ۱۶۸۳ کشیده است. «بمبو» یک پانورامای ارزشمند از اصفهان دارد که تمام پل های اصفهان در آن وجود دارد و به نگاه جنوب به شمال اصفهان کمک می کند.

وی تصریح کرد: یکی از مواردی که کمک می کند بدانیم تصویر درست است یا نه، این است که جزئیات را با اسناد تاریخ شفاهی مقایسه کنیم اما از دوره قاجار یا قبل کسی زنده نیست، بنابراین اسناد توصیفی همزمان با بنا بیشتر به ما کمک می کند.

این مدرس دانشگاه گفت:  ایران یکی از اولین کشورهایی است که عکاسی در آن رشد کرد چون پادشاهان قاجار عکاسی را دوست داشتند. دومین آلبوم خانه سلطنتی دنیا یعنی آلبوم خانه کاخ گلستان در ایران وجود دارد و اولین آلبوم خانه نیز در انگلستان است.

ولی بیگ خاطر نشان کرد: «پاسکال کوست» در سال ۱۸۴۰ نقشه هایی از اصفهان تهیه کرده که ما از آن ها بسیار استفاده می کنیم. او و «اوژن فلاندن» همزمان در اصفهان بوده اند و تعدادی از نگاره های این دو با اولین عکس هایی که از اصفهان تهیه شده شباهت های بسیاری دارد. میدان مشق نیز در یکی از طرحهای پانورامای «پاسکال کوست» مشخص است. بنای آیینه خانه از «تِکسیه» نیز در سال ۱۸۳۹ به صورت یک اسکیس اولیه طراحی شده، که تقریبا همزمان با آمدن فلاندن و پاسکال کوست به ایران است.

وی یادآور شد: نکته ای که در مقایسۀ تصاویر تصاویر «اوژن فلاندن» و «پاسکال کوست» وجود دارد این است که «فلاندن» نقاش و «کوست» معمار بوده است بنابراین این تصاویر با نگاه نقاشانه و معمارانه طراحی شده اند.

عضو هیأت علمی گروه معماری دانشگاه هنر اصفهان تصریح کرد: بعد از آمدن عکاسی به ایران، «ارنست هولتسر» عکس های ارزشمندی از اصفهان تهیه کرد. نقشه های ارزشمند دیگر نیز نقشه هایی است که توسط نظامیان روس ازجمله «چریکف» در سال ۱۸۵۱ از اصفهان تهیه شده و او از قدم شمار برای ترسیم آن استفاده کرده است.

ولی بیگ توضیح داد: یکی از نقشه های مهم دیگر، نقشه سیدرضاخان است که در سال ۱۹۲۳ تهیه شده و داده های بسیار ارزشمند توصیفی و تصویری دارد. نقشۀ وی توسط آقای «قلم سیاه» در سال ۲۰۰۶ بازترسیم می شود. «هولزر» نیز در سال ۱۹۲۴ نقشه هایی از اصفهان تهیه کرده که هوایی است.

وی گفت: «بدوئن» هم در سال ۱۹۲۸ کارهای بسیارخوبی برای شهرسازان اصفهان انجام می دهد. عکس های هوایی از «اشمیت» نیز وجود دارد که مربوط به سال ۱۹۳۶ است و داده های بسیارخوبی را نشان می دهد.

این مدرس دانشگاه نتیجه گیری کرد: اسنادی که از شهر اصفهان وجود دارد بسیار زیاد است اما این اسناد زمانی بیشتر ارزشمند هستند که در کنار هم قرار بگیرند و با تصاویر جدید و قدیم و به ویژه با اسناد توصیفی مقایسه شوند.

منبع:ایسنا

حشمت‌الله انتخابی در گفت‌وگو با ایسنا، روز اصفهان را به همۀ دوستداران این شهر تبریک گفت و تصریح کرد: نخستین و مهم‌ترین اولویت اصفهان زاینده‌رود است؛ رودی که نه‌تنها حیات شهر اصفهان، بلکه بیش از ۵۰ شهر دیگر در استان اصفهان و چهارمحال و بختیاری، به جریان آن وابسته است.

وی ادامه داد: طی ۲۰ سال گذشته، به این مسئله توجه نشده که صرفاً کشاورزی وابسته به زاینده‌رود نیست و این رود، از طریق شاخابه‌هایش مادی‌ها، حیات را در رگ و پی اصفهان می‌دوانده است؛ متأسفانه از چهار یا پنج دهۀ پیش با تبدیل زمین‌های کشاورزی آبخور مادی‌های ماربین و جی در اصفهان به منازل مسکونی، به جریان مادی‌ها بی‌توجهی شد و اگر امروز از فرونشست میدان ثبت جهانی شدۀ نقش‌جهان صحبت می‌کنیم، مستقیماً مربوط به خشک شدن رودخانه و همین مادی‌ها است.

عضو انجمن دوستداران اصفهان، خاطرنشان کرد: درست نیست که به زاینده‌رود فقط به شکل خطی که از غرب شهر می‌آید و به شرق می‌رود نگاه کنیم؛ زاینده‌رود در اصفهان مانند یک درخت است که هم تنه دارد و هم شاخه و سرشاخه.

انتخابی توضیح داد: علاوه بر مزارع و باغ‌ها و باغچۀ خانه‌ها، بسیاری از آثار تاریخی از جمله مساجد، مدارس علمیه این شهر متکی به مادی‌ها بوده‌اند و معماری بسیاری از آن‌ها وابسته به این آب بوده است. تا حدود هفتاد سال پیش، تمام آب خانه‌ها و آسیاب‌ها و یخچال‌ها و کاروانسراها و حتی کارگاه پیشه‌وران، از همین شاخه‌ها و سرشاخه‌های زاینده‌رود که به آن مادی و جوی می‌گوییم تأمین می‌شده و مردم به‌ندرت به گاوچاه برای آبیاری نیاز داشته‌اند.

وی افزود: علاوه بر دولتخانۀ صفوی که آب در آن چرخش داشته، مسجد جامع اصفهان هم از جوی آبی که از وسط مسجد مقابل ایوان صاحب رد می‌شده، استفاده می‌برده است. جالب است بدانیم که، برای جریان آب در مسجد جامع از مادی جِروِ‌کان ماربین آب می‌گرفته‌اند که با گذشتن از دروازۀ چارو در محلۀ تیران آهنگران، از روی مادی تیران می‌گذشته و پس از عبور از محلۀ دردشت از دالان غربی وارد مسجد می‌شده و بعد به طرف محلۀ جوباره می‌رفته است. کتیبۀ تعمیر این مادی همچنان در ورودی مسجد بر دیوار سمت راست نصب است.

این اصفهان پژوه یادآور شد: در تصاویر هوایی دهه سی و چهل اصفهان، تصویر تمام شهر به خاطر وجود درختان تیره است و لکه‌های روشنی که عمدتاً ساختمان‌های یک یا نهایتاً دوطبقه بوده در آن دیده می‌شود. سطح سبز بیش از نیمی از شهر را تشکیل می‌داده است، فضای سبز اصفهان این‌گونه بوده نه به شکل امروزی. حتی اکنون هم باوجود خشک بودن مادی‌ها، خط سبز دو سوی آن به‌صورت سبزراه‌های فرحبخش هنوز وجود دارد و شاهد این مدعاست.

انتخابی خاطرنشان کرد که در دهۀ چهل، چنانکه در تصاویر هوایی دیده می‌شود، کمتر از ۲۰ درصد جنوب رودخانۀ زاینده‌رود مسکونی بوده و در تمام این محدوده مزارع و باغات و فضای سبز وجود داشته است. ضمن اینکه به پشتوانه همین مادی‌ها، ما در جلفا و جلالان و مارنان و حسین‌آباد آسیاب هم داشته‌ایم، که سنگ آن با آب همین مادی‌ها می‌چرخیده است.

عضو انجمن دوستداران اصفهان، با اشاره به اینکه وجود مادی‌ها و سقاخانه‌ها و سنگاب‌های کنار آن، نشان از تقدسی بسیار کهن دارد و شاید به دوران تقدس آب به‌عنوان عنصری پاک و پاک‌کننده و الهۀ آب‌ها آناهیتا در نزد ایرانیان برمی‌گردد، تأکید کرد: با خشک شدن زاینده‌رود تمام تار و پود شهر خشک می‌شود و فرونشست زمین، تمام زیبایی‌های باقیماندۀ این شهر را می‌بلعد، بنابراین حیاتی‌ترین مسئله و نیاز شهر اصفهان، جریان زاینده‌رود است.

وی با اشاره به اینکه قدمت لقب «نصف جهان» مشخص نیست، اما طبق منابع مکتوب حداقل به دوران صفویه می‌رسد، گفت: نه اصفهان فقط متعلق به مردم اصفهان است و نه زاینده‌رود، بلکه این دو متعلق به کل جهان‌اند و از دیرباز مورد توجه جهانگردان قرار داشته‌اند؛ بنابراین همۀ ما باید با عزمی ملی و جهانی، برای جریان دایمی زنده‌رود تلاش کنیم.

انتخابی، حفظ هوّیت اصفهان را دومین مسئله و نیاز این شهر دانست و گفت: بخشی از این هوّیت مربوط به آثار تاریخی و بافت تاریخی شهر است. اگر کسی از آن سوی دنیا به این‌سو می‌آید تا اصفهان را ببیند، طبیعتاً نمی‌خواهد با برج‌ها و مجتمع‌های مدرنی که نمونه‌اش همه‌جا یافت می‌شود، روبه‌رو شود؛ او می‌آید تا اصفهان را ببیند و در عین حال اصفهان منحصر به تک بناهای شاخص نیست، بلکه این بناها در بافتی همگون و پیوسته با هم قرار داشته که نباید اجازه داد تغییری در بافت آن ایجاد و این پیوند، گسسته شود.

این اصفهان‌پژوه، با بیان اینکه یک جریان قدرتمند فرهنگی، همچون زاینده‌رود در همۀ عرصه‌های فرهنگ و هنر اصفهان جریان داشته که نمود آن حفظ آثار تاریخی شهر بوده است، اظهار کرد: مسجدها و کاخ‌های زیادی در این کشور ساخته‌شده، اما در اصفهان بیش از همه جا باقی مانده است. نظیر مسجد جامع اصفهان در بسیاری از شهرهای ایران وجود داشته، اما مجموعۀ هنر معماری ایران را تنها در مسجد جامع عتیق اصفهان می‌توان دید؛ چراکه مردم پیشه‌ور با هنر و بافرهنگ اصفهان، این بناها را در طول هزار سال حفظ کرده‌اند و با ذوق و هنر خود بر آن افزوده‌اند و ما باید امروز با احساس مسئولیت تقویت‌کنندۀ این فرهنگ باشیم نه محوکنندۀ آن.

وی، سومین نیاز اصفهان را تجلیل از انسان‌هایی که در ساختن اصفهان نقش داشته‌اند یعنی معماران واقعی این فرهنگ و هنر معرفی کرد و توضیح داد: انجمن دوستداران اصفهان از دهۀ هشتاد تاکنون در مراسم‌هایی که به مناسبت نکوداشت روز اصفهان برگزار می‌کرده، به این مهم توجه داشته و سرآمدان اصفهان را گرامی می‌داشته است، اما این مسئله باید مورد توجه همۀ نهادها باشد.

انتخابی، برای بیان چهارمین نیاز و اولویت شهر اصفهان چنین گفت: میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری یک مجموعۀ به‌هم‌پیوسته است. اگر بناهای تاریخی حفظ نشوند گردشگری هم نمی‌آید و اگر گردشگر نیاید، تولید صنایع‌دستی به مشکل برمی‌خورد. متأسفانه در وزارت میراث فرهنگی با وجود اینکه سه معاونت در این مورد وجود دارد، این پیوستگی دیده نمی‌شود و به همین خاطر می‌بینیم که برخی اجناس چینی و پاکستانی به‌جای صنایع‌دستی اصفهان در بازار بزرگ این شهر فروخته می‌شود. بنابراین خاطرنشان می‌کنم که مسئولان باید صنایع‌دستی و هنرمندان آفرینندۀ آن، میراث فرهنگی و پاسداران زحمتکش آن و گردشگری و متولیان آن را که این روزها آسیب اقتصادی بسیاری دیده‌اند در این شهر کنار هم ببینند، نه جدا از هم.

منبع:ایسنا