نوای ساز محلی قوشمه در آیین‌های سنتی خراسان شمالی
قوشمه همراه با دایره و سایر سازهای مقامی در مراسم و آیین‌های محلی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
شمال خراسان که در برگیرنده شهرهای بجنورد، شیروان اسفراین و… است، ازجمله مناطقی است که موسیقی در آن از انواع و اقسام مختلف، حضوری قابل تأمل دارد. قسمتی از موسیقی شمال خراسان، موسیقی کوهپایه‌ای است.
بخش عمده‌ای از ساکنان شمال خراسان را مهاجران کرد تشکیل می‌دهند. از آنجا که اهالی شمال خراسان همواره از مرزبانان غیور ایران‌زمین بوده‌اند، پاسداری از مرزوبوم در مقابل اقوام مهاجم از ویژگی‌های زندگی آنان بوده است و این ویژگی‌ها، تأثیر مستقیمی بر موسیقی این خطه گذاشته است.
با این ساز محلی بیشتر در عروسی‌ها به همراهی دایره و یا دهلی كه با دست نواخته می‌شود، به اجرای آهنگ‌های رقص می‌پردازند. قوشمه معمولاً از استخوان بال قره‌قوش یا درنا و گاهی از نی و حتی از فلز ساخته می‌شود كه صدای حاصله از قوشمه استخوانی بهتر و پخته است.
قوشمه تشکیل شده است از دو زبانه (سرپیک) و دو لوله استخوانی که بر روی آن تعدادی سوراخ وجود دارد و این دو لوله در کنار هم قرار گرفته و با بست محکم می‌شوند. قوشمه توسط دو دست روبه‌روی دهان قرار می‌گیرد و انگشتان بر روی سوراخ‌های دو لوله قرار گرفته و سپس با دمیدن هوای موجود در دهان به درون زبانه‌ها و ورود آن به درون لوله و سپس اجرای نت خوانی توسط انگشتان بر روی سوراخ‌های قوشمه، آهنگ خاص ایجاد می‌شود.
ساختمان قوشمه تشکیل شده است از دو قسمت اصلی، سرپیک را معمولاً از لوله‌ای فلزی که از جنس برنج است، می‌سازند. در گذشته از نی استفاده می‌شده است. این لوله در اندازه‌های ۳۰ تا ۴۰ میلی‌متر بوده، روی این لوله را برشی به‌صورت موازی با آن می‌زنند و در آخر نخ‌ها را به دورش می‌پیچند و محکم می‌کنند.
لوله‌های صوتی از دیگر قسمت‌های اصلی ساختمان قوشمه است، جنس این لوله‌ها از استخوان بال قوش یا درنا و در موارد محدود از نی و حتی از لوله‌های فلزی (آنتن تلویزیون) ساخته می‌شود. لوله‌ها معمولاً در اندازه‌های ۱۴۵ تا ۱۷۰ میلی‌متر تهیه می‌شوند. البته در لوله‌های استخوانی که از پرندگان تهیه می‌شود طول لوله‌ها بستگی به طول بال پرنده دارد. بر روی هر یک از این لوله‌ها، سوراخ‌هایی در اندازه‌های نسبتاً مساوی ایجاد می‌شود. این سوراخ‌ها در قوشمه‌ها بین پنج تا هفت سوراخ است. این لوله‌ها به‌وسیله سیم‌های به هم متصل می‌شوند که در اصطلاح محلی بست می‌گویند.
قوشمه، سازی است مضاعف و اندازه آن بستگی به كوچك و بزرگی استخوان پرنده دارد. بر روی هر كدام از لوله‌های صوتی آن یك سر پیكه ( قمیش) سوار می‌شود، دو لوله صوتی قوشمه معمولاً به‌طور هم‌صدا كوك می‌شود. اما ممكن است به‌ندرت شاهد كوك‌های مأنوس دیگری مانند كوك سوم و حتی گاه دوم باشیم. این كوك‌ها كه اغلب توسط نوازندگان زبردست قوشمه استفاده می‌شود، در نظر اول ممكن است به حساب ناتوانی نوازنده در کوک کردن دقیق ساز گذاشته شود در حالی‌که استفاده از این كوك‌های نامأنوس كاملا آگاهانه و برای ایجاد تحرك و كسب دینامیسم بیشتر صورت می‌گیرد، همچنین نوازندگان قوشمه باز به‌منظور ایجاد تحرك و دینامیسم گاه دو صدای مختلف و اغلب مجاور یكدیگر را توسط لوله‌های صوتی مضاعف ساز ایجاد می‌كنند.
ساز قوشمه به لحاظ فرهنگی به‌شدت تحت تأثیر فرهنگ خراسان شمالی قرار گرفته و به همین علت یکی از سازهای بسیار مهم و جا افتاده در این منطقه است.
به‌طور عینی فرهنگ هر قوم برخوردار از دو وجه مادی و معنوی است که ساز قوشمه در قلمروی فرهنگ مادی قرار دارد اما رد پای این ساز را در مراسم و آیین‌هایی که در قلمروی فرهنگ معنوی آنان است نیز می‌توان مشاهده کرد.
موقعیت اجتماعی سازندگان و نوازندگان قوشمه در میان اهالی منطقه از جایگاه مناسبی برخوردار بوده و در بیشتر مراسم از آنها دعوت می‌شود. حضور مستقیم و غیرمستقیم مردم در اجرای این ساز، جایگاه قوشمه به لحاظ اجتماعی را بیشتر نمایان می‌کند.
علی یزدانی معروف به آبچوری و رمضان‌علی عزیزی دو تن از معروف‌ترین قوشمه سرایان از طریق نوازندگی قوشمه امرار معاش می‌کردند اجداد آنها نیز به همین حرفه اشتغال داشتند، همچنین قوشمه را گاهی به‌منظور فروش می‌سازند و شاگردانی را نیز تعلیم می‌دهند.
یکی از ویژگی‌های مهم این ساز این است که در یک شرایط جغرافیایی با قومیت‌های متعدد طرفداران خود را دارد، قدمت و اصالت این ساز محلی سبب شده تا فنون و مهارت ساخت قوشمه با شماره ۱۵۴۳ در فهرست میراث ناملموس کشور نیز به ثبت برسد.
کاربری روان‌درمانی به لحاظ وجود مقام‌ها و آهنگ‌ها در این ساز، تنوع در اجرای مقام‌ها، استفاده از این ساز در مراسم‌ها و آیین‌ها به‌ویژه آیین کشتی باچوخه، برقراری و ارتباط صدای قوشمه با فرهنگ جغرافیای منطقه ازجمله کاربری‌های قوشمه است.
منبع:میراث آریا