تجسم دوباره تاریخ دریا و دریانوردی در ساختمان قدیم بندر خرمشهر
یکی از اهداف موزه‌ها تحقیق در مورد شواهد و قرائن برجای مانده از انسان‌های پیشین و محیط زیست آنان و گردآوری و حفظ و ایجاد ارتباط بین این آثار به‌ویژه به نمایش گذاشتن آنها به‌منظور بررسی و بهره‌وری معنوی است.
نقش موزه‌ها در این هدف، کاملاً آموزشی و علمی در نظر گرفته شده است که در این حالت ممکن است در توسعه جامعه نقش ارزنده‌ای داشته باشد. همچنین از گشوده بودن درب‌های آن روی مردم گفته شده، که این مورد تأکید بر این مهم است که باید به هر روشی مراجعه به موزه را برای مخاطبان و پژوهشگران فراهم کرد؛ اکنون که تکنولوژی پیشرفت کرده، می‌توان از هر جای کره زمین به موزه‌ها سفر و از ان‌ها استفاده کرد و از همین‌رو باید زیرساخت‌های چنین موزه‌هایی بر اساس تکنولوژی‌های روز فراهم شود تا امکان بازدید از دور و نزدیک برای همگان فراهم شود.
موزه‌های امروزی در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه بر پایه یک سناریو و طرح از پیش تعیین‌شده شکل می‌گیرند که هدف اصلی آنها پاسخ به نیازهای کنونی جامعه و سوال‌های مخاطبان است و برخلاف موزهای اولیه، صرفاً مختص به نمایش اشیای تاریخی نیستند.
این روش باعث ایجاد ارتباط دوسویه میان بازدیدکننده و کارکنان و محتویات موزه می‌شود و در واقع بخشی از سناریو، هدف و ایده‌های پویایی موزه را خود مخاطب با ارتباط صحیح برعهده می‌گیرد.
در دنیای مدرن امروز چگونگی حفاظت و معرفی میراث مادی و معنوی در قالب موزه اهمیت بالایی دارد. اینکه به چه روشی این معرفی صورت پذیرد تا در دسترس همگان قرار گیرد موضوع بسیار مهمی در موزه‌ها است. استفاده از تکنولوژی روز دنیا و دنیای مجازی و الکترونیک به این موضوع مهم کمک شایانی می‌کند.
کشورهای پیشرفته برای توسعه گردشگری در زمینه‌های مختلف، تلاش می‌کنند تا خود را با تکنولوژی روز همگام سازند؛ بر همین اساس، امروزه استفاده از انواع اپلیکیشن‌ها و برنامه‌های مجازی با در دسترس بودن موبایل و شبکه اینترنت برای همه موضوعی آسان و امکان‌پذیر است. بنابراین لازم است یک برنامه کلی بصورت دو زبانه برای تمامی موزه‌های ایران طراحی شود و در دسترس همگان قرار گیرد؛ با این روش در کنار بازدید حضوری می‌توان در مواقعی که کشور دچار بحرانی پیش‌بینی‌نشده مانند ویروس کرونا می‌شود، همه گردشگران و مخاطبان علاقمند به موزه‌ها می‌توانند به راحتی تمامی اطلاعات خود را بصورت مجازی کسب و با موزه ارتباط برقرار کند. همچنین این برنامه‌ها در زمانی که شرایط اقلیمی و یا موقعیت جغرافیایی مکان قرارگیری موزه امکان بازدید را برای گردشگران سخت می‌کند، می‌توانند پاسخگوی نیاز همه مخاطبان چه ایرانی و چه غیر ایرانی باشند و در مقابل، موزه نیز به حال خود رها نمی‌شود.
این روش ممکن است علاوه بر جلوگیری از قطع ارتباط دو سویه موزه و مخاطب و رضایت گردشگران، باعث جلوگیری از اتلاف وقت و کمک فراوان به پژوهشگران برای دستیابی سریع به اطلاعات خواهد شد. از این رو، رشد و توسعه گردشگری فرهنگی‌تاریخی و معرفی میراث‌فرهنگی هر منطقه یکی از مزایای الکترونیک‌سازی موزه‌ها خواهد بود.
واقعیت مجازی از دو کلمه «واقعی» و «مجازی» تشکیل شده که به بیان ساده، واقعیت مجازی با استفاده از فناوری شبیه‌سازی‌شده، تجربه‌ای واقعی یا به طور دقیق‌تر، تجربه‌ای که نزدیک به واقعیت است را برای افراد در یک فضای مصنوعی رقم می‌زند و حواس پنج‌گانه او را با یک یا چند موضوع درگیر می‌کند. این تجربه منجر به تعامل فرد با یک فضای مصنوعی می‌شود که در موزه‌ها به خوبی می‌توان از این حالت برای جذب مخاطب هم در بخش بازدید و هم در بخش آموزش، استفاده کرد.
یک واقعیت شبیه‌سازی‌شده در موزه‌ها، در واقع یک دنیای مصنوعی است که کاربر می‌تواند با کمک کامپیوتر، موبایل و تجهیزات فنی جانبی آنها، خود را در آن محیط قرار دهد و به خوبی از طریق سناریو از پیش تعیین‌شده با موزه و بخش‌های مختلف آن ارتباط حسی و ادراکی برقرار کند.
موزه، نقش‌های اجتماعی متعددی را ایفا کرده است؛ از قبیل ارائه بازتابی از قدرت دولت یا مذهب، ارائه میدان گسترده‌ای در راستای پژوهش دانشگاهیان و محققان منفرد، ارائه تصویری از علائق متنوع قشرهای فرهیخته جامعه، ارائه نمادی از ثروت و پایگاه اجتماعی گردآورنده‌ها و ارائه یک بنیاد فرهنگی در تجلیل از یک شهر یا کشور. (ماریوبوتا Mario Botta) ).
اغلب موزه‌هایی که در فاصله سال‌های ۱۸۰۰ تا ۱۹۵۰م. به‌وجود آمدند درون بناهای موجود تاریخی جا داده شدند: از جمله لوور در پاریس، آرمیتاژ در لنینگراد، اوفیتزی در فلورانس، پرادو در مادرید و… اما نکته درخور توجه در این بناها این است که مجموعه‌هایی که در آنها گردآوری و به معرض نمایش گذارده می‌شوند، باید با حالت بنا تناسب و مطابقت داشته باشد (ایکوم؛ شورای بین المللی موزه‌ها).
هر موزه می‌تواند نقش یک رسانه را بازی کند و علاوه بر انتقال تاریخ و هویت در فرهنگ‌سازی نیز موثر باشد. موزه‌ها به تناسب سناریو و اشیای دربرگیرنده می‌توانند در هر مناسبت حامل یک پیام اجتماعی و فرهنگی به جامعه باشند و بدین ترتیب مخاطبان متفاوتی را با خود همراه سازند، زیرا هر مخاطب پیام دریافتی را با احساس و اداراکات خود تحلیل کرده و نتایج و پیام‌های متنوعی به محیط خود منتقل می‌کند.
دو رکن اصلی در سناریو موزه‌ها، اول مخاطب و دوم نیازهای اوست تا بتواند ارتباط خوبی با جامعه برقرار نماید زیرا موزه‌ها علاوه بر نمایش اثار خود باعث بیدار کردن روح خلاق مخاطب و ایده‌سازی در او می‌شوند. فرآیند آموختن فقط مختص مدرسه و دانشگاه نمی‌شود، بلکه موزه‌ها هم وسیله‌ای برای آموزش و تجسم گذشته برای انسان‌های حال و آینده هستند.
موزه‌های پویا تمام امکانات خود را صرف آموزش و فرهنگ‌سازی می‌کنند و همواره بهترین ارتباط را با مخاطبان خود برقرار می‌کنند. بیشتر موزه‌ها تا به حال برنامه‌محور، مخاطب‌محور و شیء‌محور بوده‌اند اما با ورود ویروس کرونا و تغییر و تحولات فراوانی که در جهان ایجاد کرد، نیازمند موزه‌هایی مخاطب‌محور بر پایه امکانات دیجیتال هستیم که بتوان حس موزه‌ها را از طریق رسانه‌های مجازی منتقل کرد.
باتوجه به شرایط فعلی، لازم است چشم‌اندازی جدید برای موزه‌های موجود و در دست احداث درنظر گرفت که همه جوانب حتی اقلیم و موقعیت قرارگیری آن‌را مورد توجه قرار داد. بنابراین، با ورود موزه‌ها به دنیای دیجیتال، مشکل‌عدم استفاده از موزه‌ها در فصل‌هایی که شرایط آب و هوایی منطقه قرارگیری موزه، امکان بازدید را به مخاطبین نمی‌دهد، نیز فراهم خواهد شد.
ضرورت وجود موزه‌های مجازی در منطقه آزاد اروند با وجود فرصت‌ها و ظرفیت‌های مختلف گردشگری
وجود موزه مجازی در کنار بازدید حضوری، علاوه بر جذب مخاطب علاقه‌مند، باعث آشنایی تمام دنیا با نام منطقه‌آزاد نیز خواهد شد که این در جذب سرمایه‌گذار به سوی منطقه تأثیر بسزایی دارد.
منطقه آزاد اروند (آبادان و خرمشهر) به‌دلیل داشتن هوایی گرم و مرطوب در حدود پنج ماه از سال امکان حضور گردشگران و مسافران را با سختی مواجه می‌کند؛ لذا در صورت مجازی ساختن موزه‌ها، گردشگران می‌توانند در ماه‌های گرم سال نیز از موزه‌ها استفاده کنند؛ بنابراین باید از فرصت تکنولوژی‌های روز برای معرفی جاذبه‌های منطقه در هر زمان و حالتی استفاده کرد.
ایجاد موزه‌های مختلف باعث جذب گردشگر بیشتر و ایجاد اشتغال پایدار برای جامعه بومی خواهد بود؛ بناهای باقی مانده از جنگ در خرمشهر که بیشتر به‌صورت متروک و خالی رها شده‌اند، ظرفیت مناسبی برای ایجاد موزه‌های متنوع مجازی و حضوری (غیرمجازی) هستند که بر این اساس، ساختمان قدیم بندر و کشتیرانی خرمشهر که سال گذشته در آثار ملی دفاع‌مقدس خرمشهر نیز ثبت شده، یکی از بناهای مناسب برای ایجاد موزه در منطقه است.
بهترین پیشنهاد برای احیاء و باززنده‌سازی ساختمان قدیم بندر به‌دلیل موقعیت قرارگیری و پیشینه تبادلات تجاری شهرستان خرمشهر و آبادان (منطقه آزاد اروند)؛ موزه‌ی دریا و تاریخ دریانوردی است.
ضرورت ایجاد موزه دریا در بندر خرمشهر
ارتباط‌های نخستین میان مراکز جمعیت در تمدن‌های باستانی عموماً از راه رودخانه‌های آن سرزمین و در واقع از طریق سفرهای آبی و دریایی انجام می‌شده است. آسانی ارتباط از طریق راه‌های آبی نسبت به راه‌های زمینی موجب شد که در مراحل اولیه تمدن بشری در این مرز، پیدایش راه‌های خشکی و راه‌سازی جاده‌ای کمی دیرتر انجام پذیرد. بازرگانی‌های نخستین، ابتدا میان قبایل نزدیک به هم و سپس به‌گونه‌ی دادوستد بین مردمان قبایل متفاوت و دور از هم از طریق رودخانه‌ها نیازهای اولیه ارتباطی و باربری را تأمین می‌کرده است.
رودخانه‌های اروندرود (دجله) و فرات دو مجرای اصلی ارتباط در میان‌رودان را تشکیل می‌داده‌اند و همواره وسیله تبادلات تجاری و فرهنگی در بین‌النهرین بوده‌اند. در فرهنگ ایران، فن و دانش دریانوردی و کشتی‌سازی بسیار غنی و پربار است به همین دلیل مهارت‌های ساخت لنج و کشتی به‌عنوان هفتمین اثر ناملموس از ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
آبهای خلیج فارس و دریای عمان و رودخانه‌های واقع در جنوب ایران از سالیان خیلی دور صحنه دریانوردی اقوام مختلف در تمدن ایران بوده است، به‌طوری‌که به گفته هرودوت: «فنیقیان که از نخستین اقوام دریانورد جهان به شمار رفته‌اند، از خلیج فارس برخاسته‌اند. کهن‌ترین سند دریانوردی ایرانیان به‌صورت مهری مشتمل بر یک کشتی و سرنشینان آن، در چغامیش خوزستان بدست آمده است که مربوط به شش‌هزار سال پیش از میلاد مسیح است. این مساله مهم خود دلیلی محکم برای برپا کردن موزهای با این محتوا در نزدیکی خلیج فارس است که در آن به معرفی تمام جوانب دریانوردی و لوازمات آن پرداخته شود.
انسان از آغاز آفرینش در طول تاریخ بر اساس نیاز خود از دریا و وسایل دریانوردی استفاده کرده است. اکنون نیز با پیشرفت تکنولوژی همچنان از این صنعت به منظور جابجایی و حمل کالا و بار بهره می‌گیرد. پویایی صنعت گلافی (لنج و کشتی‌سازی) و دریانوردی از هزاران سال پیش تاکنون یکی از ضروریات معرفی این صنعت برای کمک به تاب‌آوری و انتقال آن به نسل آتی است و از فراموش شدن این صنعت ارزشمند و باستانی جلوگیری خواهد کرد.
در این راستا وجود بندر خرمشهر در خوزستان و در کنار اروندرود، یکی از شاخه‌های ارتباطی خلیج فارس و استفاده از این بندر طی سالیان سال در راستای مبادله کالاهای مختلف و حمل بار از ایران به کشورهای حاشیه خلیج فارس و بالعکس، باتوجه به اسناد تاریخی بدست آمده، در ضرورت ایجاد موزه دریا و دریانوردی در این شهر نقش مهمی را ایفا می‌کند.
سخن پایانی
از مهمترین عوامل مؤثر در پیشرفت یک جامعه، آموزش افراد آن جامعه از راه‌های گوناگون است. با آموزش انسان توانمند می‌شود و در این توانمندی‌های رشدیافته است که تخصص شکل می‌گیرد. این تخصص در رشد و خلاقیت انسان و همچنین افزایش بهره‌وری، کیفیت و کمیت مطلوب در فرآیند ایجاد موزه‌ها و تدوین سناریو و برنامه محتوایی برای آنها، سهم بسزایی خواهد داشت و موزه به عنوان یک مرز فرهنگی و آموزشی در راستای ارتقاء علم و دانش مردم جامعه در خصوص موضوع و محتوای موجود خواهد بود.
امید که شاهد برپایی موزه‌های متنوع در آینده‌ای نزدیک در منطقه آزاد اروند باشیم. زیرا که این خلاء در زیرساخت‌های ایجاد گردشگری پایدار در منطقه باتوجه به وجود جاذبه‌های متنوع و پتانسیل‌های موجود در منطقه، احساس شده و برای رشد و توسعه این صنعت ارزآور و بدون دود موضوعی ضروری تلقی می‌شود.
عوامل مؤثر در انتخاب مکان استقرار موزه دریا در بندر خرمشهر عبارتند از:
۱. عوامل فیزیکی
– مجاورت با کاربری‌های فرهنگی و صنعتی
– عدم مزاحمت برای کاربری‌های همجوار
– دسترسی مناسب از تمام نقاط شهر
– دسترسی مناسب به پارکینگ و معابر بدون مشکل ترافیکی
– نزدیکی به امکانات شهری
– ایمنی و امنیت
– سکوت
– ارتباط باساحل اروندرود و دید مناسب و مستقیم نسبت به رودخانه
– امکان توسعه
– وجود پایانه مسافربری بین‌المللی دریایی و جاده اهواز – خرمشهر در مجاورت آن
– هماهنگی مکان قرارگیری موزه با محتوای در نظر گرفته‌شده برای موزه
– دید و منظر مناسب
۲. عوامل زیرساختی
– تأسیسات و تجهیزات شهری موجود در محوطه بندر
– ایجاد ارتباط آبی با موزه جنگ خرمشهر به کمک تاکسی آبی برای بازدیدکنندگان
۳. عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی
– پویایی اقتصاد منطقه از طریق رونق و توسعه صنعت توریسم و ایجاد اشتغال پایدار
– خوشنام بودن محل در ذهن جمعی جامعه و حس تعلق خاطر شهروندان به این بنا
– پایداری بنا در هشت سال دفاع‌مقدس و نشانه‌ها و خاطرات نهفته در آن
– وجود آثار و نشانه‌های جنگ روی بنا