حمام خان یزد؛ گرمابه ی دیروز، رستوران امروز

حمام های عمومی یا گرمابه ها در گذشته های نه چندان دور یکی از عناصر مهم شهرسازی به حساب می آمدند و در کنار اماکن دیگری همچون مساجد، تکایا، بازارها، میادین و آب انبارها هسته ی اصلی هر شهر و دیاری را تشکیل می دادند. گرمابه ها تنها مکانی برای شستشوی تن نبودند، بلکه به عنوان محلی برای دیدار با اقوام و دوستان، حل و فصل مسائل روزمره و کارهای دیگری همچون مشت و مال، اصلاح سر و صورت و حتی عبادت مورد استفاده قرار می گرفتند. از این رو حمام ها به گونه ای ساخته می شدند تا افراد بتوانند ساعت های متمادی در آنجا بمانند و کارهای خود را انجام دهند.

 امروزه بیشتر حمام های قدیمی ویران شده اند و متاسفانه دیگر اثری از آنها نیست. اما کم نیستند حمام هایی که از دل حوادث طبیعی و انسانی جان سالم به در برده اند و همچون برگی از یک کتاب تاریخ، ما را با گوشه ای از آداب و رسوم اجدادمان آشنا می سازند. این حمام های قدیمی به دلیل تغییر سبک زندگی، کاربری پیشین خود را از دست داده اند و اغلب به موزه و یا رستوران تبدیل گشته اند. حمام خان در شهر یزد یکی از این حمام های تاریخی است که امروز قصد داریم بیشتر با آن آشنا شویم.

تاریخچه ی حمام خان یزد

حمام خان یزد که در گذشته به آن گرمابه ی نور نیز می گفتند، در سال 1175 شمسی (1212 قمری) مصادف با آخرین سال حکومت آقا محمد خان قاجار به دستور محمد تقی خان بافقی احداث گردید. محمد تقی خان بافقی، ملقب به خان بزرگ، سر سلسله ی خاندان خوانین یزد بود که به مدت 52 سال حکومت شهر یزد را بر عهده داشت. علاوه بر حمام خان، بازار خان، میدان خان و باغ دولت آباد نیز همگی به دستور وی ساخته شدند. این حمام 12 سال پس از ساخت (1187 شمسی) مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و امروزه یکی از جاذبه های گردشگری در شهر یزد می باشد.

حمام خان یزد در مرداد 1378 با شماره ی ۲۴۰۶ در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد.

معماری حمام خان یزد

حمام خان یزد در زمینی به مساحت ۱۱۷۰ متر مربع و زیربنای ۹۰۰ متر مربع احداث گردید و از بخش های مختلفی همچون سربینه، خزینه،  گاورو، کوره حمام (گلخن ) و خزینه تشکیل شده است.

 سربینه همان رختکن حمام است و افراد پیش از ورود به خزینه، لباس ها و کفش های خود را در آنجا قرار می دادند. سربینه سکوهایی برای نشستن دارد و از نظر تزئینات و مساحت نسبت به جاهای دیگر حمام برجسته تر است. در قسمت سربینه اگر به بالای سر خود بنگرید، نورگیر زیبایی را مشاهده خواهید کرد که داخل گنبد ایجاد شده است و روشنایی حمام را تامین می کند. در گذشته این قسمت با نقاشی های زیبایی تزئین شده بود، اما امروزه بیشتر آنها از بین رفته است.

خزینه حوض آب گرم بزرگی است که برای شستشو و غسل مورد استفاده قرار می گرفت. آب خزینه توسط کوره حمام (گلخن ) گرم می شده است.  افراد در خزینه با دلو (سطل) آب گرم را از خزینه برداشته، بر روی سر و بدن خود می ریخته و خود را با آن می‌شستند. در انتها نیز برای آبکشی، وارد خزینه می‌شدند. گاورو نیز فضایی باریک بود که به منظور حرکت گاو و کشیدن آب از چاه استفاده می‌شد.

حمام خان یزد در میدان خان قرار دارد و در سال ۱۳۷۳ به رستوران و چایخانه ی سنتی تغییر کاربری داد. این رستوران در فضایی سنتی با کاشی های لاجوردی و فیروزه ای رنگ هر روز ساعت 9 الی 23 پذیرای گردشگران و علاقه مندان به غذاهای سنتی شهر یزد همچون آش شولی، قیمه یزدی و دیگر غذاهای ایرانی نظیر کشک و بادمجان، دیزی، کوفته، چلو کباب، چلو ماهی  و دیزی سنگی می باشد.

آدرس : یزد، خیابان قیام، میدان خان، جنب مسجد ملا اسماعیل، رستوران سنتی حمام خان یزد

میدان امیر چخماق، یکی از شاخص ترین، زیبا ترین و کامل ترین مجموعه بناهای شهر یزد است که از نظر جایگاه و اهمیت با میدان نقش جهان در شهر اصفهان قابل قیاس است. این میدان زیبا و دلفریب در دوران حکومت شاهرخ تیموری به دستور امیر‌اعظم جلال الدین چخماق، حاكم یزد، و با حمایت های همسرش، فاطمه خاتون (ستی فاطمه)، احداث گردید و در دوره های بعدی بناهایی به آن افزوده شدند. مجموعه ی امیر چخماق آمیزه ای از ذوق و هنر ایرانی اسلامی است و از میدان، مسجد، بقعه ستی فاطمه، بازارچه ی حاجی قنبر، آب انبار ستی فاطمه، حمام عمومی، کاروانسرا و تکیه امیر چخماق تشکیل شده است. این مجموعه ی تاریخی در بافت قدیمی شهر یزد قرار دارد و قرن هاست همچون واحه ای سرسبز و خرم زینت بخش سرزمین بادگیرها می باشد.

 تکیه امیر چخماق در سال ۱۳۳۰ هجری شمسی  با شماره ی ۳۸۳ و مسجد امیر چخماق در سال ۱۳۴۱ با شماره ی ۲۴۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیدند.

تاریخچه ی میدان امیر چخماق

تاریخ ساخت میدان امیر چخماق و بناهای اطراف آن به دوران حکومت شاهرخ تیموری (قرن 8 و 9 شمسی) باز می گردد. در آن دوران امیر‌اعظم جلال الدین چقماق یکی از امراء وسرداران شاهرخ تیموری بود که در سال 810 هجری شمسی (836 قمری) به دستور شاه به حکومت یزد منصوب گردید. امیرچقماق به همراه همسرش فاطمه خاتون (ستی فاطمه) عمران و آبادانی شهر یزد را در اولویت کاری خود قرار دادند و بدین ترتیب مجموعه‌ای متشکل از میدان، مسجد، حمام عمومی، کاروانسرا، خانقاه، دو آب انبار، قنّاد خانه و چاه آب سرد به دستور آنها ساخته شد. البته ذکر این نکته ضروری است که ساخت مسجد امیر چخماق پیش از حاکمیت امیر به شهر یزد و در دومین سفرش به این شهر آغاز شده بود.

این مجموعه همچون بسیاری دیگر از بناهای قدیمی در طول تاریخ دستخوش برخی تغییرات شد و در دوره های مختلف بناهایی به آن افزوده شد و یا از آن کاسته شد. به عنوان مثال در زمان شاه عباس صفوی برخی از بناهای میدان امیر چخماق احیا شدند، از جمله چهارسوقی بر روی کاروانسرا ایجاد شد و در زمان فتحعلی شاه قاجار نیز مسجد مرمت شد و شبستان آن گسترش یافت. در زمان پهلوی خیابان کشی های اطراف میدان انجام شد و میدان امیر چخماق به شکل امروزی آن درآمد.

بناهای تاریخی میدان امیر چخماق

1. مسجد امیر چخماق

مسجد امیر چخماق که در متون تاریخی از آن با نام های دیگری همچون مسجد جامع نو و مسجد دهوک نیز یاد شده است، قدیمی ترین بنای ساخته شده در مجموعه ی امیر چخماق می باشد. ساخت مسجد امیر چخماق به همت امیر چقماق در سال 795 شمسی (حدود 15 سال پیش از حاکمیت امیر به شهر یزد و در دومین سفرش به این شهر) آغاز شد و در سال 815 شمسی (841 قمری) به پایان رسید. مسجد امیر چخماق قبلا خارج از حصار شهر و جنب محلّه ی دهوك قرار داشت و حتی در دوران سلطنت محمد شاه قاجار که حصار شهر تا آن زمان باقی بود، مسجد بیرون از دروازه های شهر یزد قرار داشت. این مسجد هم اکنون در بافت تاریخی شهر یزد و در ضلع جنوبی میدان امیر چخماق واقع شده است و از منظر اعتبار و اهمیت بعد از مسجد جامع شهر یزد قرار دارد.

در “کتاب جامع مفیدی” (کتابی درباره ی تاریخ و جغرافیای شهر یزد)، نقل شده است که بی‌بی فاطمه خاتون، همسر امیر چقماق، خاک کربلای معلی را به دارالعباده (یزد) منتقل کرد و بدین ترتیب بنای مسجد از خاک پاک کربلا ساخته شد. همانطور که گفته شد مسجد امیر چقماق تا دوران قاجار خارج از دروازه های شهر قرار داشت و از این رو بیشتر برای رفاه حال کاروان‌هایی ساخته شده بود که بعد از بسته شدن دروازه‌های بیرونی شهر، به آنجا می رسیدند و محلی برای استراحت و اتراق کاروانیان بود. به همین دلیل مسجد امیر چخماق در مقایسه با سایر مساجد ایرانی تزیینات کمتری دارد. مسجد امیر چخماق دارای ایوان و سردری رفیع است كه پیشخوان زیبای آن نگاه ها را به خود جذب می کند. مسجد دارای دو شبستان زمستانی و تابستانی است كه در قسمت تابستانی آن ( بالای محراب ) بادگیر بسیار زیبایی واقع شده است.

2. بازارچه ی حاجی قنبر

بازارچه ی حاجی قنبر قدیمی ترین بخش از بازار یزد متعلق به قرن 9 هجری قمری است که در قسمت شرقی مجموعه فرهنگی و تاریخی میدان امیر چخماق واقع شده است. این بازارچه به دستور امیر نظام‌الدین حاجی قنبر جهان‌شاهی، یکی از حاکمان یزد در دوران حکومت سلطان جهانشاه قراقویونلو، ساخته شد. در قرن 13 هجری قمری بر سردر این بازار، تكیه ای زیبا و بلند به شیوه ی دیگر تكایا و حسینیه ‌های یزد با كاشی معقلی ساخته شد. این بازارچه ی تاریخی محل مناسبی برای خرید سوغاتی و یادگاری از شهر یزد است و بیشترکالاهایی که در آن به فروش می رسد شامل طلا، فرش، شیرینی های سنتی یزدی و پارچه می باشد.

3. تکیه ی امیرچخماق

تکیه ها به مکان های مذهبی گفته می شوند که اغلب محلی برای سوگواری ماه محرم و برگزاری مراسم تعزیه خوانی می باشند. تکیه ی امیر چخماق در شرق میدان امیر چخماق قرار دارد و شاخص ترین بخش از این میدان است که در قرن 13 هجری قمری بر سردر بازار حاجی قنبر ساخته شد. این تکیه همچون بسیاری دیگر از بناهای تاریخی در دوره های مختلف دستخوش تغییراتی شد، اما مهمترین دخل و تصرف در بنای تکیه به دوران حکومت پهلوی باز می گردد.

در این دوران به دلیل احداث خیابان بخشی از جداره های میدان تخریب شد و امروزه تنها جداره ی باقی مانده در قسمت جنوب شرقی قرار دارد که با دو مناره تبدیل به نماد شهر یزد و میدان امیر چخماق شده است. جداره ی اصلی تکیه ی امیر چخماق در سه طبقه با استفاده از مصالح آجری ساخته شده است و مهمترین مشخصه ی آن غرفه هایی است که بر روی یکدیگر ساخته شده اند. بخش میانی تکیه که با هنرکاشیکاری به زیبایی تزئین شده است، در بالای ورودی بازارچه ی حاجی قنبر قرار دارد و در مقایسه با سایر طاق نماها مرتفع تر ساخته شده است. احتمال می رود بخش میانیِ تکیه، قسمت شاه نشین بوده است و شاه به همراه دیگر مقامات حکومتی مراسم های مذهبی همچون تعزیه و نخل برداری را که در میدان برگزار می شده است از این غرفه ها تماشا می کردند. ذکر این نکته نیز حائز اهمیت است که بسیاری از افراد این تکیه را منسوب به امیر چقماق می دانند و با شنیدن نام میدان امیر چخماق نخست این تکیه ی باشکوه در ذهنشان تداعی می شود، در حالی که این تکیه چهار قرن بعد از حکومت امیر چقماق و در قرن 13 هجری قمری ساخته شد و سازنده ی آن فرد دیگری است.

4. بقعه ی ستی فاطمه خاتون

بانو (ستی) فاطمه خاتون همسر امیر‌اعظم جلال الدین چقماق(حاکم یزد) بود که به همراه همسرش برای آبادانی و توسعه ی شهر یزد تلاش بسیار کرد. این زن عالیقدر نقش مهمی در رشد و شکوفایی دارالعباده ایفا کرد و به همت وی چندین بنای عام المنفعه همچون مسجد و میدان امیر چخماق در این شهر کویری ساخته شدند. همچنین به همت بی بی خاتون مسجد جامع شهر یزد مرمت و بازسازی شد و محرابی جدید جایگزین محرابِ قدیمی و چوبی مسجد شد. واژه ی ستی در قدیم عنوانی احترام آمیز برای زنان یوده است. آرامگاه ستی فاطمه خاتون در ضلع شمالی میدان امیرچخماق قراردارد و به دستور ایشان در زمان حیاتشان ساخته شد. آرامگاه با تزئینات نقاشی و گچبری تزئین شده است و گنبد آن به سبک معماری بناهای تیموری ساخته شده است.

5. آب انبارهای میدان امیرچخماق

در گذشته سه آب انبار در مجموعه ی امیر چخماق وجود داشت که امروزه تنها دو آب انبار به نام های آب انبار ستی فاطمه خاتون (آب انبار پنج بادگیر) و آب انبار حاجی قنبر برای ما به یادگار باقی مانده است.

آب انبار ستی فاطمه خاتون که به آن آب انبار پنج بادگیر نیز می گویند، در ضلع شمالی میدان قرار دارد و به دستور فاطمه خاتون احداث گردید. این آب انبار به لطف وجود پنج بادگیر خشتی بر روی سقف آن به راحتی قابل شناسایی است. امروزه این آب انبار کاربری پیشین خود را از دست داده است و به عنوان زورخانه ی صاحب الزمان میزبان علاقه مندان به ورزش های باستانی و گردشگران ایرانی و خارجی می باشد.

آب انبار حاجی قنبر به دستور امیر نظام‌الدین حاجی قنبر جهان‌شاهی (حاکم یزد در دوران حکومت سلطان جهانشاه قراقویونلو) ساخته شد. امروزه در این آب انبار اشیای تاریخی مرتبط با آب و مردم یزد به نمایش گذاشته شده است.

***

بقعه ی  سهل بن علی (عارف یزدی قرن 9 قمری)،  حمام و کاروانسرا به همراه حوض مقابل تکیه به همراه آرامگاه شهدای گمنام دیگر قسمت های مجموعه ی امیر چخماق می باشند.