تاریخچه تکامل رقص آذربایجانی
نگاهی گذرا به تاریخچه رقص آذری نشان می‌دهد که همگام با نوسانات فرهنگی در تاریخ، کارکردهای اجرایی گوناگونی پیدا کرده است.
رقص آذری مانند بسیاری دیگر از انواع رقص، حال و هوای عرفانی داشت و جزئی از مراسم مذهبی بود. اما چون آداب و مناسک رقص، بافرهنگ و شعر و سنت‌ها گره‌خورده است، ردپای رقص آذری در جای‌جای زندگی مردمانشان دیده می‌شود.
علاوه بر این، پراکندگی حضور مردمان آذربایجان به توسعه و انتشار آدابشان ازجمله رقص کمک شایانی کرده است .بااین‌وجود رقص فولکلوریک تورکی که در تنوع و زیبایی زبانزد است، درگذر سالیان دراز، هم در فرم شخصی هم دسته‌جمعی، قوانین و ریتم و معانی خودش را تا حد زیادی محفوظ نگه‌داشته است.
از مجموع رقص‌هایی که در این مقاله معرفی می‌شوند فقط تعدادی در ایران و بیشترشان در جمهوری آذربایجان به شکل پویا و زنده وجود دارند. تعدادی حتی در آنجا هم از صحنه روزگار پاک شدند و بعضی در اثر ترکیب با سایر رقص‌های دستخوش تغییر شده و فرم جدید از رقص آذری را خلق کرده‌اند.
رقص آذری را چگونه انجام می‌دهند؟
رقص محلی آذربایجان، به‌طورمعمول، از سه قسمت تشکیل‌شده است:
قسمت اول، سریع است، رقص روی یک دایره.
قسمت دوم، با آواز و ملودی اجرا می‌شود انگار رقصنده در جای خود درجا میزند و آهسته می‌رقصد اما در بدن چابکی و قدرت همزمان به نمایش گذاشته می‌شود.
قسمت سوم، دوباره روی دایره، به‌صورت تشریفاتی و با شور و حرارت شدید می‌رقصند.
معنی حرکات رقص آذری
حرکات رقص آذری دارای مضامین و مفاهیم عمیقی است که بافرهنگ اصیلش گره‌خورده است.
معانی حرکات زیر به شما تصویری ازآنچه گفته شد، می‌دهد.
قرار گرفتن روی پنجه پا به‌صورت کشیده و کاملاً صاف که قصد دارد قامت رقصنده کشیده‌تر به نظر آید . علاوه بر این، سرعت عمل افزایش می‌یابد.
سپر کردن سینه به شکلی که شانه‌ها در راستای هم قرار می‌گیرند تا چهارشانه به نظر آید . این فرم بدنی که پیام قدرت و ابهت را انتقال می‌دهد بیانگر سپر است که هنگام دفاع از سرزمین و ناموس کاربرد دارد.
دستهای باز و کشیده شبیه بال پرندگان که آماده پرواز و رهایی هستند.
سر صاف در راستای ستون فقرات و به سمت بالا است که نمایانگر استواری و ایستادگی است.
اسامی حرکات رقص آذری و چگونگی پیدایش آنها
رقص آذری (آسما کسمه)
خود واژه «آسما کسمه»، ریتم شادی دارد . نوعی رقص آرام و درعین‌حال پرشی است که زنان همراه عروس، هنگامی‌که عروس را به خانه داماد می‌برند، در مقابل او با موسیقی «آسما کسمه» می‌رقصند.
رقص آبایی
هرگاه واژه رقصنده شنیده می‌شود، تصویری از جوانان در ذهن نقش می‌بندد. اما همان‌طور که گفتیم رقص در فرهنگ آذری کوچک و بزرگ نمی‌شناسد. مثلاً در منطقه زاقاتالا، «رقص آبایی» که به معنای بزرگان و اجداد است برای ادای احترام به اجداد انجام می‌شود.
بنابراین شروع مراسم افراد میان‌سال با سرعت کند به‌صورت تکی با گروهی می‌رقصند. سپس جوان‌ها اجازه دارند مراسم را دست بگیرند و پای‌کوبی کنند.
رقص آستا قاراباغی و آغیر قاراداغی
این رقص آذری بیشتر در منطقه قره‌باغ آذربایجان دیده می‌شود. حرکات رقص با سرعت کم و کند اجرا می‌شوند و تنوع حرکت کمی دارد و بیشترشان تکراری هستند.
رقص آواری
رقص آذری اجرا گرانش بیشتر مرد هستند. زیرا در عین تنوع ، تعدد حرکات هم زیاد و چالش‌برانگیز است.
ریتم رقص آواری، ریتم لزگی یا رقص پای ترکی است. در آغاز رقص، حرکات آهسته و ساده‌تر هستند و به مرور پیچیده‌تر می‌شوند. نکته مهم در اجرای رقص آواری نحوه ترکیب دست‌ها و پاها در سرعت‌های مختلف است.
رقص اوزون دره
جایگاه رقص و موسیقی در میان بانوان آذری کمتر از آقایان نیست. یکی از جذابیت‌های عروسی‌هایشان نوازندگی قارمون و قاوال است. نکته جالب این است که بانوان فامیل داماد این سازها را هنگامی‌که عروس می‌رقصد، می‌نوازند. عروس و شاید این روزها که رقص دو نفره مد شده ، عروس و داماد با ریتمی شبیه رقص لزگی به زیبایی بر روی نوک‌پنجه پا «رقص اوزون دره» را برای مهمانان اجرا می‌کنند. می‌توان گفت رقص و موسیقی بنای صمیمیت و نزدیکی بیشتر را می‌گذارد. به‌هرحال در شبی خاطره‌انگیز کسانی که در برقراری عیش و نشاط نقش پررنگ‌تری دارند، در ذهن همگان بخصوص عروس و داماد می‌مانند.
رقص پهلوانی
پهلوانی لقبی محترم است که به افراد قدرتمند و هوشمندی اطلاق می‌شود که در نمایش خودشان خبره هستند.
مردان جوان آذربایجانی که در اوج چابکی، حرکات موزونِ تند و قدرتی را با آهنگ آبیلله جعفراوف اجرا می‌کنند، «رقص پهلوانی» را به نمایش می‌گذارند.
رقص توی
اگر به کشور آذربایجان سفر کردید و شانس نصیبتان شد تا در مراسم عروسی شرکت کنید .احتمالا در پایان عروسی «رقص توی» را ببینید. رقصی گروهی که اقوام عروس و داماد در جلوی ماشین آنها اجرا می‌کنند. هر کس در این دسته باشد باید بتواند گام‌هایش را همسو و همزمان با سایرین بردارد. علاوه بر هماهنگی گروهی، مشعلی که در دستان گروه است، جلوه باشکوهی به مراسم می‌دهد. در ایران اما این رقص جزو دستهای از رقص های ترکیبی قرار گرفته و بیشتر به لزگی شباهت دارد و با سرعت کمی اجرا می‌شود.
رقص قوچ علی
گروهی از رقص ها برای روایت داستان یا وقایع اسطوره‌ای، تاریخی یا شخصی که نسل به نسل میان مردم گشته، هستند. این رقص هم نمایش روایت گونه زندگی قوچ علی است.
رقص توراجی: قدیمی‌ترین رقص آذری
اگر جایی با این پرسش مواجه شدید که :
کدام رقص آذری با الهام از پرنده‌ای در سبلان طراحی شده است؟
پاسخ رقصی است که در ادامه می‌شناسید:
«رقص توراجی» در قرن ۱۹ متولد شده است. این رقص روایتی محزون از واقعه شکار پرنده شکاری به نام توراجی است.
رقص توراجی عکس‌العمل ساکنین سبلان، برای نشان دادن احساسشان از ضربت خوردن توراجی در حال پرواز بود.
حرکات، لحظات را موبه‌مو به تصویر می‌کشد. از لحظه‌ای که تیر شکارچی لرزه بر اندام توراجی می‌اندازد و بر زمین می‌افتد تا زمانی که به شوق پرواز دوباره شور می‌گیرد و به آسمان می‌پرد.
رقص واغزالی
دیر زمانی است که دیگر اسب سپیدی نمی‌آید تا دختران را به خانه بخت ببرد . اول اسب را به گاری بستند، بعد قطار آمد و حالا خودروی عروس این مهم را به عهده دارد!
«رقص واغزالی» هم روایت عروسی‌هایی است که قطار محمل عروس بوده و اقوامش روی ریل قطار و در ایستگاه راه‌آهن مراسم شادی و رقص را به پا می‌کردند. برای همین به این رقص واغزالی می‌گفتند که به معنی ایستگاه راه‌آهن است.
رقص میصری
رقص مردانه آذری به معنای شمشیر عربی که تند و تیز است و شبیه مارش نظامی با ابهت است.
رقص انزلی
از گروه رقص های آرام و با پیشینه است که در سنت آذربایجان بیشتر مورد توجه میان‌سالان است.
رقص چیت تومان
عجیب است اما وجود دارد، رقصی بی ساختار مشخص در میان انواع رقص های آذری، رقص چیت تومان، که بسیاری سلیقه‌ای اجرا می‌شود . شاید شبیه رقص های فری استایل امروزی به اقتضای زمانه برای افرادی ابداع شده که امکان یا علاقه به رقصیدن با ساختار و قواعد خاص را نداشتند. معنی این رقص گروهی هم اشاره به پارچه گل‌گلی چیت دارد که پیش‌تر برای شلوار بانوان استفاده می‌شد.
رقص خان چوپانی
مردان با ضربات تمپو، حرکات پرشور و تند رقص خان چوپانی را اجرا می‌کنند. نامش احتمالا از قبیله‌ای می‌آید که به همین نام هستند.
رقص ساری باش : آسان‌ترین رقص آذری
از دسته رقص های قدیمی آذری است که باوجوداینکه دارای آداب و سکنات خاص خودش است اما به خاطر آسانی حرکات که هیچ اصراری به انجام آنها بر اساس قاعده مرسوم نیست، هر کسی در هر سنی می‌تواند آن را برقصد.
رقص شالاخو
رقصی که با ریتم محبوب ایرانی‌ها یعنی ریتم ۶/۸ که در میان پسران جوان آذری نواخته می‌شود، بسیاری شالاخو می‌رقصند.
رقص شکی: کندترین رقص آذری
رقص پانتومیم گونه ” شکی” به آهستگی توسط مردان آذری اجرا می‌شود . ملودی رقص خاص آذربایجانی‌ها است.
رقص کوراغلونون قایتارماسی
نوعی رقص زورخانه‌ای و حماسی که سرعت بالایی دارد. البته در شروع حرکات آهسته‌ترند و در پایان اوج می‌گیرند.
دهل و سرنا که در بیشتر در رقص های آئینی ایران نواخته می‌شود هم ساز این رقص است.
رقص قایتاغی : رقص باله ترکی را بشناسید
• چرخش‌های زیاد دارد.
• ایستادن روی نوک پا آن را شبیه رقص باله می‌کند.
• یکی از بازوها باز و بازوی دیگر بسته نگه‌داشته می‌شود.
• حرکت بدن روان است
• شانه‌ها بدون حرکت است.
• دارای حرکات متنوع است.
رقص یاللی چیست؟
رقصی که از دسته رقص‌های نیایشی و قدیمی و فولکلور آذربایجان است و در مناطق زیادی ” جالمان” نام گرفته و با حرکات آرام پا و چهار ریتم آغاز می‌شود. در آخر با صدای سریع و فرم دویدن پایان می‌پذیرد.
یاللی به دو صورت است:
یاللی رقص
مجموعه حرکات ترکیبی خاص و مشخص که با ریتم معین همراه آهنگ اجرا می‌شوند. اگرچه حرکات ابتدایی این رقص ساده بودند، به مروز زمان با وجود ترکیب حرکات با هم بر پیچیدگی آنها افزوده شد.
یاللی بازی
هیجان این رقص بسیار بالا است و به خاطر اینکه در ابتدا با یک بازی شروع می‌شود در طول رقص هیجان فرح بخشی ایجاد می‌کند. همچنین گستردگی دامنه حرکات باعث می‌شود همه افراد علاقه‌مند بتوانند، حضور داشته باشند .
در یاللی بازی حرکت‌ها دامنه بزرگی را شامل می‌شود. بازی با بخش رقص شروع شده و سپس به حالت یک رقص مفرح تبدیل شده، همه افراد در بازی اشتراک می‌کنند.
گفتیم که یاللی چهار ریتم داشت ولی در حال حاضر یاللی ها در دو ریتم آهسته و سریع اما با ساختار کاملا مشابه اجرا می‌شود.
یاللی هئیراتی از نمونه‌های بازی یاللی است.
منبع:میراث آریا
